Uzależnienia od substancji

Grażyna Frączek-Burgielska

         Okres dorastania  to czas wielkich wyzwań rozwojowych, pełen różnorodnych lęków i niepewności, a jednocześnie doświadczeń radosnych i twórczych. Dorastający człowiek kształtuje swoją tożsamość poprzez różnorodne przeżycia i wybory wpływające na tworzenie obrazu własnej osoby. Jako główne zadanie tego okresu wskazuje się separację dorastającego dziecka bez poczucia winy (Bilikiewicz, 2003).Rodzina  ma za zadanie pozwolić nastolatkowi odejść, uniezależnić się bez poczucia, że robi coś niewłaściwego czy krzywdzącego rodziców. To, czy uda się wykonać to zadanie rozwojowe zależy od wielu czynników, ale niewątpliwie bardzo istotne są predyspozycje indywidualne (np. temperament, cechy charakteru i kształtującej się osobowości) oraz czynniki związane z rodziną i jej gotowością do wsparcia nastolatka w tym ważnym zadaniu. Jest to okres szczególnie wrażliwy, trudny dla młodego człowieka oraz całej rodziny, dlatego też mogą w tym czasie wystąpić różnorodne problemy emocjonalne. Rodzina może  z różnych przyczyn być nieprzygotowana do przejścia do kolejnej fazy rozwojowy ze względu na doświadczany problem, np. chorobę w rodzinie czy uzależnienia innych członków rodziny.

     Jednym z problemów, jaki może pojawić się w  okresie dorastania, jest ryzykowne zażywanie substancji psychoaktywnych lub rozwój uzależnienia od tychże substancji. Przyczyny sięgania po tego typu środki przez młodzież są różnorodne- może to być negatywny wpływ rówieśniczy, potrzeba eksperymentowania z własnym ciałem, emocjami i stanami mentalnymi, presja rówieśnicza i łaknienie aprobaty ze strony nieformalnej grupy rówieśniczej.

Czynniki ryzyka

Do głównych czynników ryzyka zażywania substancji psychoaktywnych zalicza się wczesne trudności szkolne oraz zaburzenia zachowania, a w zależności od wieku- w okresie 13-15 lat dysfunkcjonalna rodzina, w wieku 15-17 lat destrukcyjny wpływa rówieśników (Michalczyk, 2018), uzależnienia w rodzinie, czynniki społeczno-kulturowe (sprzyjające prawo czy dostępność substancji), ubóstwo ekonomiczne, miejsce zamieszkania. Do czynników rodzinnych zalicza się używanie substancji psychoaktywnych  w rodzinie, zachowania przestępcze,    konflikty rodzinne czy rozwód, ale nade wszystko brak głębszych więzi rodzinnych i brak zainteresowania dzieckiem. Indywidualne czynniki ryzyka uzależnienia to niepowodzenia szkolne, problemy z zachowaniem, buntowniczość, trudność w nawiązywaniu prawidłowych relacji społecznych, pozytywne nastawienie do korzystania z substancji uzależniających czy tendencja do podejmowania zachowań ryzykownych. Hawkins (za: Michalczyk, 2018) stwierdził, że niekorzystna interakcja czynników indywidualnych i środowiskowych może prowadzić do podjęcia przez nastolatki zachowań ryzykownych, takich jak zachowania agresywne i przestępcze, wczesna aktywność seksualna, porzucenie nauki szkolnej, ucieczki z domu czy właśnie używanie alkoholu i innych środków psychoaktywnych.

    Silne uzależnienie wiąże się jednak zwykle z silnym poczuciem osamotnienia i zagubienia, dużymi trudnościami w relacjach z innymi  oraz regulowaniu emocji,lękiem przed zależnością  może także wiązać się z doświadczeniem traumy. Badania wskazują, że traumatyczne doświadczenia przeżyte w okresie dzieciństwa mogą stanowić bardzo istotny czynnik ryzyka rozwoju uzależnień, szczególnie nadużycia seksualne. Badanie przeprowadzone przez M.D. de Bellis (2014, za: Pudełko, 2019) wykazało, iż wczesnodziecięce traumatyczne doświadczenia, takie jak przemoc, wiązały się  z podwyższonym ryzykiem uzależnienia od alkoholu i innych substancji w okresie adolescencji i dorosłości. Doświadczenie przemocy w dzieciństwie oraz okresie dorastania wpływało na zaburzenia regulacji podstawowego biologicznego systemu reakcji  na sytuacje stresowe. Doświadczenia traumatyczne mogą wywołać wystąpienie  zespołu stresu pourazowego i depresji, co z kolei wzmaga ryzyko uzależnienia od alkoholu bądź innych substancji w okresie adolescencji lub młodej dorosłości (Pudełko, 2019).

  Rodziny, w których występuje problem uzależnienia od substancji, mają szczególny wpływ na dzieci i młodzież w kwestii rozwoju określonych wzorców reagowania w obliczu specyficznych, obciążających doświadczeń. Różnorodne zachowania  osoby uzależnionej- jak wybuchy złości, agresywne zachowania mogą powodować skrajnie lękowe reakcje u członków rodziny, a w szczególności u dzieci. Osoba uzależniona jest w swych reakcjach nieprzewidywalna, co wzmacnia tylko poczucie zagrożenia. Jednocześnie można mówić także o swoistym modelowaniu autodestrukcyjnych sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami -poprzez ucieczkę w zażywanie substancji, które okresowo znieczulają i wyłączają świadomość przytłaczających doświadczeń. Szczególnym rodzajem doświadczeń traumatycznych są te związane z seksualnością człowieka. Można wymienić określone sposoby reagowania u osób, które doświadczyły wykorzystania seksualnego w dzieciństwie, jak niskie poczucie własnej wartości, brak akceptacji siebie, tendencja do reakcji lękowych i ucieczkowych, wycofywania się, częstego doświadczania poczucia zagrożenia, lęku przed bliskością, poczucie winy. Sięganie po substancje psychoaktywne może być formą samoleczenia w związku z doświadczanymi stanami emocjonalnymi jak lęk czy depresja, zagłuszania traumatycznych przeżyć czy radzeniam sobie z poczuciem osamotnienia oraz wzmacnianiem poczucia własnej wartości i samoakceptacji (Pudełko, 2019).Badania (Rich, Wilson, Robertson, 2016, za: Pudełko, 2019) wykazały na przykład, że ryzyko używania marihuany czy innych narkotyków rośnie w sytuacji doświadczenia wykorzystania seksualnego w ciągu ostatniego roku .

Czynniki chroniące

Badania Wernera (1994,2000,za: Michalczyk, 2018) nad czynnikami chroniącymi młodzież przed uzależnieniem  wykazały  trzy kategorie czynników chroniących. Są to czynniki związane z indywidualnymi predyspozycjami dziecka, które kształtują  odporność psychiczną jednostki. Wyróżniono takie cechy jak aktywność, niezależność, chęć do zabawy z innymi, łatwość nawiązywania  kontaktów z innymi, koncentracja na nauce, dobra kontrola impulsów, dobre rozwiązywanie trudności, zaangażowanie w dodatkowe zajęcia. Okazało się, że dzieci te w  wieku 17-18 lat były bardziej wewnątrzsterowne, odpowiedzialne, miały wyższą samoocenę niż rówieśnicy podatni na czynniki ryzyka. Wśród czynników rodzinnych  autor wymienił przede wszystkim niewielką rodzinę ( mniej niż czworo dzieci), kompetencje rodzicielskie  matki, bliska więź emocjonalna z matką lub inną osobą dorosłą z rodziny. Ostatnia kategoria czynnikiów chropniących to czynniki środowiskowe. Bardzo istotne  w okresie dojrzewania były bliskie i trwałe przyjaźnie z rówieśnikami oraz dobre relacje z ich  rodzicami, a także  okazywanie wsparcia  przez życzliwych nauczycieli czy inne osoby dorosłe. Badacze podkreślają także rolę  szkoły i kontekstu społeczno-kulturowego.

Trzyetapowy model rozowju uzależnienia u nastolatków (Michalczyk, 2018)

Etap I- norma rozwojowa.

Według tej klasyfikacji zażywanie substancji psychoaktywnych przez młodzież stanowi normę rozowjową. Jest to faza eksperymentowania wynikająca z ciekawości i potrzeby poznawania własnych reakcji czy stanów odurzenia, wpływu grupy rówiesniczej, buntu przeciw światu dorosłych. Szczególnie istotna jest obawa przed odrzuceniem przez grupę w sytuacji odmowy przyjęcia substancji. Na tym etapie osoba nie odczuwa wewnętrznej potrzeby poszukiwania i zażywania substancji.

Etap II- Trudność rodziny i otoczenia.

W tym okresie rodzina i najbliższe otoczenie (przyjaciele, ale też nauczyciele) zaczynają dostrzegać istnienie problemu, martwią się o dziecko, zaczynają szukać pomocy w instytuacjach, szkole. Na tym etapie osoba zaczyna poszukiwać sytuacji i miejsc, gdzie będzie mogła nabyć substancję i jej użyć (jest to faza używania szkodliwego).

Etap-III- Tożsamość

Zażywanie substancji psychoaktywnych staje się istotnym elementem kształtującej się tożsamości młodego człowieka. Jest też dla niego dobrze poznanym sposobem radzenia sobie z lękiem czy depresja, trudnościami w szkole, w relacjach rodzinnych i rówieśniczych. Osoba zażywa substancje psychoaktywne od co najmniej roku, w ciągach minimum 14-dniowych.Zaczyna stopniowo zaniedbywać szkołę i rodzinę, traci dawne zainteresowania, popada w konflikt z prawem. Pojawia się silna wewnętrzna potrzeba i motywacja do poszukiwania i zażywania substancji oraz utrata kontroli nad zachowaniami nałogowymi. Nastolatek otacza się rówieśnikami, którzy również zażywają środki psychoaktywne. Na tym etapie osoba spełnia kryteria uzależnienia według ICD-10.

Objawy zażywania narkotyków różnią się w zależności od ich rodzaju .Michalczyk (2018) przedstawia następujące objawy zażywania i skutki odstawienia  określonych substancji psychoaktywnych:

Kanabinole-marihuana, haszysz, olej haszyszowe, dopalacze zawierajjące syntetyczne THC`- zazwyczaj przyjmowane poprzez palenie, mogą być też dodawane np. do ciastek, budyniu. W trakcie używania: dobre samopoczucie i wielomówność, nadwrażliwość zmysłowa, lęk, zaburzenia aktywności, apatia, brak motywacji do działania, trudności w uczeniu się, zaburzenia pamięci i uwagi, zaburzenia myślenia, myślenie symboliczne, zaburzenia snu, zwiększenie apetytu. Objawy po odstawieniu: irytacja, złość, agresja, pobudzenie psychoruchowe, niepokój, urojenia prześladowcze o różnym nasileniu i obrazie, depersonalizacja, omamy, zaburzenia świadomości, lęk, skrócenie i spłycenie snu, ból głowy, brak apetytu. Stosowane przewlekle mogą wywołać apatię, zespół amotywacyjny, zaburzenia snu, a nawet zaburzenia psychotyczne, przewlekłe choroby układu oddechowego, wzrost ryzyka raka  krtani i gardła. Depresanty – alkohol, barbiturany, benzodiazepiny. Objawy w trakcie używania: Zaburzenia percepcji, spostrzegania i reakcji, lęk i niepokój, senność, spowolnienie psychoruchowe, zaburzenia ostrości wzroku, hipotonia, tachykardia, zaparcia, ataksja, mowa bełkotliwa i zamazana. Objawy po odstawieniu : bóle brzucha i głowy, zaparcia, obniżenie łaknienia, kurcze mięśniowe, pobudzenie, bezsenność, niepokój, nadwrażliwość na światło i hałas, lęk, stany depresyjne i urojenia. Psychostymulatory-amfetamina, metamfetamina, kokaina, efedryna, mefedron, extasy, dopalacze psychostymulujące. Objawy w trakcie używania: zniesienie uczucia zmęczenia i lęku, nieuzasadnione podwyższenie nastroju, euforia, czasami z drażliwością, wzmożenie napędu psychoruchowego, przyspieszenie mowy, brak potrzeby snu, obniżenie łaknienie, krótkotrwała poprawa koncentracji uwagi, w przypadku kokainy podniecenie seksualne. Objawy po odstawieniu:  lęk, nastrój depresyjny, spowolnienie psychiczne, uczucie zmęczenia i apatii, pobudzenie ruchowe, zespoły majaczeniowe, omamy, zespoły urojeniowe, zwiększone zapotrzebowanie na sen. Opiaty (heroina, morfina, kodeina, papaweryna)Objawy w trakcie używania: Spokój, euforia, nieuzasadniony dobrostan, spowolnienie psychoruchowe i senność, zmniejszenie uczucia głodu, bólu i potrzeb seksualnych. Objawy po odstawieniu: Objawy somatyczne takie jak łzawienie oczu, wysięk z nosa, ziewanie, kichanie, bule brzucha, biegunka, nudności, wymioty, dolegliwości bólowe, zaburzenia snu oraz zmiany nastroju, drażliwość i napady złości. Inhalanty – rozpuszczalniki organiczne, propan, butan, toluen, benzyna, aerozole. Objawy w trakcie używania: Euforia,, zmniejszenie aktywności ruchowej, omamy, senność, zaburzenia nastroju, zaburzenia funkcji poznawczych. Objawy po odstawieniu: Niepokój, drażliwość, wahania nastroju, lęk, zaburzenia snu, bóle głowy, zaburzenia koordynacji ruchowej, osłabienie siły mięśni.

Leczenie:

  Współczesna klasyfikacja chorób i zaburzeń psychicznych DSM-V opisuje różne fazy uzależnienia (tzw. używanie ryzykowne czy szkodliwe oraz pełne uzależnienie) jako kontinuum, gdzie przejście pomiędzy tymi fazami są płynne i trudno uchwytne. Tego typu podejście ułatwia korzystanie z pomocy terapeutycznej, gdyż nie jest tak stygmatyzujące jak jednoznaczna diagnoza uzależnienia.(Sternik, 2020).  Leczenie uzależnień wymaga oddziaływań zintegrowanych, systemowych. Powinno obejmować opiekę psychiatryczną, terapię indywidualną, terapię grupową  i wparcie socjalne i prawne. W terapii indywidualnej stosowane są metody takie jak terapia poznawczo-behawioralna, Dialog Motywujący czy Transteoretyczny Model Zmiany (Barański, 2019). Warto zwrócić uwagę na metodę Dialogu Motywującego, którego twórcami są William R. Miller i Stephen Rollnick, gdzie terapeuta ma towarzyszyć osobie w jej autonomicznym poszukiwaniu właściwej drogi, celów,  a nie ją „naprawiać” czy „uzdrawiać”. Metoda ta pomaga radzić sobie z buntem młodej osoby, która może obawiać się, że terapeuta będzie jej narzucać swój światopogląd, zmieniać ją wbrew jej woli. (Torczuk-Łajca, 2020).W Polsce leczenie opiera się na modelu ADR (Michalczyk, 2018). A- oznacza opiekę ambulatoryjną, kontakt z  poradnią w celu diagnozy i wykształcenia motywacji do podjęcia walki z nałogiem w ramach ośrodka stacjonarnego, D- oznacza detoksykację organizmu (trwa ona od 2-6 tygodni, niestety jest to często jedyny etap leczenia podejmowany przez pacjentów) oraz R- oznacza rehabilitację i readaptację  czyli terapię osób uzależnionych w ośrodkach stacjonarnych. Terapia obejmuje szereg różnorodnych oddziaływań – psychologicznych, wychowawczych i resocjalizacyjnych. Celem terapii jest przede wszystkim likwidacja  uzależnienia psychicznego i powrót do normalnego funkcjonowania. Okres przebywania w ośrodku stacjonarnym jest zróżnicowany  i może trwać  od kilku do kilkunastu miesięcy. Pomoc w readaptacji jest równiez bardzo istotna i obejmuje oddziaływania mające wspomóc osobę w podejmowaniu adaptacyjnych decyzji oraz ról społecznych i zawodowych. Na terenie Polski mamy  ponad sto placówek ambulatoryjnych w postaci poradni i kilkanaście oddziałów detoksykacyjnych. Stacjonarnych Ośrodków Terapii Uzależnień dla dorosłych jest około stu, a dla młodzieży około dwudziestu. Ośrodki te  prowadzone są  przez służbę zdrowia, Stowarzyszenie Monar i inne organizacje pozarządowe, związki wyznaniowe i osoby prywatne.  Programy terapeutyczne ośrodków są często oparte o idee społeczności terapeutycznej, metodę 12 kroków, czy też prowadzone są przez związki wyznaniowe, podkreślające duchowy aspekt w procesie leczenia. Współcześnie rozwijane metody to terapia poznawczo-behawioralna, wywiad motywacyjny, działania interwencyjne, zarządzanie przypadkiem i psychoterapia zintegrowana, czyli psychoterapia łączona z farmakoterapią. Istotną formą oddziaływań jest profilaktyka uzależnień prowadzona w ramach różnych form socjoterapeutycznych, która pozwala dostarczyć młodym osobom wiedzę o mechanizmach i skutkach uzależnienia.(Wilk, 2008)

   Zażywanie środków psychoaktywnych i uzależnienie mają swoją szczególną funkcję- służą odcinaniu się od trudnych doświadczeń, traum, emocji. (Tyboń, 2018) Nie można jednak uciekać bez końca, gdyż wpada się w kolejną pułapkę. Uzależnienie często łączy się z poczuciem głębokiej nienawiści do siebie, często związanej z bezradnością wobec własnego uzależnienia.(Sternik, 2020).Deficyty w obszarze więzi, trudności w jej tworzeniu, silne pragnienie zależności, relacji z innymi przy jednoczesnym lęku przed zależnością może być  rozwiązywana poprzez wchodzenie w relację z substancją (Michalczyk, 2018). Laufer i Laufer (2013) wskazują na to, że uzależnienie jest jednym z charakterystycznych objawów dla okresu dojrzewania (obok. mi. in. zaburzeń jedzenia, fobii, depresji czy zachowań przestępczych).Istotne jest to, by zbadać, jak głębokie jest załamanie rozwoju osoby w wieku nastoletnim, czy ma ono istotnie destrukcyjny wpływ na jej funkcjonowanie w rzeczywistości, w relacjach. Autorzy  podkreślają  rolę stabilizującą spójnej, silnej rodziny i więzi rodzinnych – jest to tzw. ego pomocnicze osoby, wspierające ją w trudach zmagania się z tak trudnym i pełnym wyzwań okresm rozwojowym, jakim jest adolescencja.

Literatura cytowana :
Barański, C.(2018), Uzależnienia od alkoholu oraz innych substancji psychoaktywnych w perspektywie zmieniającego się paradygmatu pracy terapeutycznej, w: Psychologia w praktyce, Wydawnictwo Media Forum.

Bilikiewicz, A. (2003), Psychiatria, Wyd.PZWL.

Laufer, m, Laufer,M. (2013), Okres dojrzewania i załamanie rozwoju. Perspektywa psychoanalityczna, Wyd. Oficyna Ingenium.

Michalczyk, Z. (2018), Zażywanie substancji psychoaktywnych w okresie dorastania. Zrozumieć i pomóc rodzinie z dzieckiem zażywającym substancje psychoaktywne wydanie II, Wyd.Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej

Pudełko, K. (2019)Doświadczenie traumatyczne a uzależnienie, w: Psychologia w praktyce, Wydawnictwo Media Forum

Sternik, A (2020): Uzależnienia- objawy, diagnoza, leczenie- webinar SWPS

 Torczuk-Łajca, I. (2020), Uzależnienia i ryzykowne używanie substancji psychoaktywnych a dialog motywujący w terapii młodzieży i młodych dorosłych, w: Psychologia w praktyce, Wydawnictwo Media Forum.

 Tyboń,B. (2018),Uzależnienia w perspektywie psychogenealogii, w: Psychologia w praktyce, Wydawnictwo Media Forum.

Wilk, M. (2008), Diagnoza w socjoterapii, Wyd. GWP.