Samookaleczenia wśród nastolatków
Alicja Kulesz -Kona
Problem samookaleczeń dotyczy coraz większej liczby nastolatków. Zjawisko to we współczesnym świecie jest coraz częstsze i świadczy o tym, że młody człowiek przeżywa trudne do zniesienia i bardzo przykre emocje, z którymi nie umie sobie poradzić. Aby rodzic mógł pomóc dziecku dokonującemu samookaleczeń, powinien najpierw zrozumieć istotę zjawiska i funkcję, jaką ono pełni.
Samookaleczenia to celowe kaleczenie własnego ciała i zadawanie sobie bólu. To akty autodestrukcji bez intencji samobójczych. Osoba wyrządza sobie szkodę bezpośrednio atakując ciało w sposób wykraczający poza przyjęte w danej kulturze normy. Zachowania
te współwystępują z innymi zachowaniami jak używanie substancji psychoaktywnych, bulimia, jadłowstręt psychiczny, niebezpieczne zachowania seksualne. Zjawisko to może być również określane innymi terminami: samookaleczenie, samouszkodzenie, samozranienie, autoagresja.
Typowym wiekiem, w którym nastolatkowie zaczynają się okaleczać jest 12-14 rok życia. Samookaleczenie przyjmuje różne formy. Najczęstszą formą jest cięcie się żyletkami, nożem, szkłem, ostrzami z temperówek lub golarek. U dziewcząt częściej są to cięcia, a u chłopców uderzenia. Metody stosowane wśród młodych to: cięcie (głównie na przedramieniu, ramieniu, udach i brzuchu), przypalanie, drapanie, szorowanie, uderzanie, gryzienie, nakłuwanie, wyrywanie włosów, zamrażanie, głodzenie, wkłuwanie przedmiotów pod skórę, połykanie ostrych przedmiotów, podduszenie. Są to celowe działania o charakterze nawykowym
a czasami nałogowym. Osoby samookaleczające się często stosują więcej niż jedną metodę. Przyczyną samookaleczeń jest zazwyczaj problem, z którym nastolatek sobie nie radzi. Szuka więc sposobu na złagodzenie stanu emocjonalnego, rozładowanie agresji, frustracji i napięcia. Samookaleczenie pomaga uwolnić emocje, których nastolatek nie może wyrazić (takich jak złość, smutek, samotność, uraza). Osoby dokonujące samookaleczeń zamieniają swoje cierpienie emocjonalne na cierpienie fizyczne, które są w stanie tolerować. W tej sytuacji działa czysto biologiczny mechanizm – w sytuacji zranienia organizm produkuje endorfiny, substancje znieczulające i poprawiające nastrój. Może to przynieść chwilową ulgę, uwolnienie napięcia, jednak towarzyszy mu poczucie winy, wstydu oraz powrót bolesnych emocji. Często dokonywanie aktów samookaleczenia ma być sygnałem alarmowym, aby otrzymać wsparcie
i zrozumienie. Jest również używane jako cel ukarania siebie za coś, co dana osoba uważa za złe i za co, w jej opinii, należy się jej kara.
Głównymi przyczynami samouszkodzeń u nastolatków są:
– traumatyczne doświadczenia: przemoc w domu, bycie ofiarą przemocy fizycznej lub psychicznej, śmierć lub choroba bliskich osób, wypadek, wykorzystywanie seksualne, molestowanie;
– trudności w radzeniu sobie z emocjami lub sytuacjami kryzysowymi: przeprowadzki, rozwód rodziców, utrata sympatii, przyjaźni;
– odrzucenie przez grupę rówieśniczą;
– trudności w nauce;
– przewlekłe obniżenie nastroju, depresja, choroba afektywna dwubiegunowa, zaburzenia lękowe, poczucie beznadziejności;
– nadużywanie substancji psychoaktywnych.
Inną przyczyną u nastolatków dokonywania samookaleczeń jest chęć zaimponowania rówieśnikom.
Samookaleczanie może być też próbą wymuszenia jakiegoś rodzaju zachowania na otoczeniu. Czyn ten jest pewnego rodzaju szantażem emocjonalnym. Jednak według psychologów osoba taka nie tyle świadomie manipuluje otoczeniem, co nie potrafi inaczej poradzić sobie
z problemem.
Żeby móc skutecznie pomóc nastolatkom w sytuacji samouszkodzeń, przede wszystkim trzeba zauważać sygnały ostrzegawcze samookaleczeń, które można podzielić na specyficzne i mniej specyficzne. Do specyficznych należą:
– blizny, zadrapania, zasinienia o niewiadomym pochodzeniu,
– ślady krwi na ubraniu, liczne i częste opatrunki,
– noszenie nieadekwatnych do pogody ubrań z długim rękawem/nogawkami, mogących ukryć rany,
– unikanie aktywności, podczas których mogą zostać odsłonięte rany np. lekcji WF
– noszenie przy sobie ostrych narzędzi,
– spędzanie długiego czasu w toalecie, miejscach odosobnionych,
– zdjęcia, filmy na temat samookaleczeń, przesyłane w komputerach i wiadomościach
– przynależność do grupy społecznościowej o tematyce depresji.
Do mniej specyficznych sygnałów można zaliczyć:
– skrajne, impulsywne, silne reakcje lęku, złości, smutku na pojawiające się trudności,
– sięganie po narkotyki, alkohol,
– zachowania ryzykowne – narażanie życia, zdrowia,
– nagłe zmiany w kontaktach z rówieśnikami i zainteresowaniach,
– przedłużające się stany depresyjne – przygnębienie, wycofanie, izolacja,
– niska samoocena i niechęć wobec siebie
– brak sieci wsparcia,
– prace o tematyce smutku bólu, krwi, zranień.
Jak reagować, kiedy dowiadujemy się o samookaleczeniu nastolatka? Przede wszystkim racjonalnie ocenić sytuację. Być może potrzebna będzie interwencja medyczna, ale najważniejsze jest, że rodzic „zatrzymuje się” przy dziecku, zastanawia, próbuje je wysłuchać i zrozumieć jego uczucia. Nie należy bagatelizować problemu ani karać. Zakazanie samookaleczenia może skutkować dokonywaniem aktów w miejscach mniej widocznych na ciele. Najważniejsza jest rozmowa i próba dotarcia do przyczyn autoagresji. Jeśli jest to zbyt trudne, można skorzystać z pomocy specjalisty, który pomoże zrozumieć co przeżywa dziecko, jakie ma trudności i jak nawiązać z nim kontakt.
Kilka rad, jak pomóc:
1. Reagować od razu, nie czekać na lepszą okazję.
2. Zachować spokój i opanowanie, nie krzyczeć.
3. Rozmawiać. Należy wówczas utrzymywać kontakt wzrokowy, mówić spokojnie, ale konkretnie. W rozmowie z nastolatkiem lepiej pozostać neutralnym i nie próbować oceniać samookaleczeń, gdyż są wyczuleni na oznaki krytycyzmu, dezaprobaty i oceny moralnej tego, co robią.
4. Unikać sugerowania, że samookaleczenie było próbą samobójczą; nie należy pouczać, a nade wszytko nie należy stawiać się w roli osoby, która lepiej wie co on/ona czuje.
5. Słuchać – stworzyć taką przestrzeń, aby dziecko chciało rozmawiać o swoich problemach.
6. Zaproponować terapię, pomoc i wsparcie. Ma to duże znaczenie dla nastolatków, którzy podważają autorytet rodziców czy nauczycieli, obawiają się z ich strony kary. Być może łatwiej będzie im rozmawiać o swoich zachowaniach, które nie są akceptowane społecznie z psychologiem czy terapeutą.
7. Zadbać o siebie – znalezienie wsparcia dla siebie jako rodzica jest tak samo ważne jak udzielenie wsparcia dla dziecka. Kontakt ze specjalistą pozwoli skonsultować swoje spostrzeżenia z innymi oraz uzyskać skuteczną pomoc.
8. Być uważnym – należy obserwować swoje dziecko, gdyż samookaleczenie, mimo że nie ma na celu doprowadzenia do samobójstwa, zwiększa jego ryzyko, może też doprowadzić do trwałych uszczerbków na zdrowiu. Ponadto może świadczyć
o głębokich problemach psychicznych.
Nigdy nie mów:
– Co się z Tobą ostatnio dzieje…?
– Dlaczego to robisz?
– Natychmiast opisz mi, jak to robisz.
– Może robisz to, aby zwrócić na siebie uwagę?
– Czy mogę zobaczyć?
– Nie jest aż tak źle.
– Jeśli nie przestaniesz, to nie będę z Toba rozmawiać.
Powiedz:
– Mam wrażenie, że ostatnio nie czujesz się najlepiej. Czy możemy o tym porozmawiać?
– Pomóż mi zrozumieć co się u Ciebie dzieje?
– Opowiedz mi, kiedy to się zaczęło, co działo się w Twoim życiu?
– Zauważyłam/em rany na Twoim ciele. Martwię się, zależy mi na Tobie, samookaleczasz się?
– Widzę, że przeżywasz cierpienie, cierpisz. Powiesz mi o tym?
W niektórych przypadkach samookaleczeń potrzebna jest też pomoc specjalisty – psychiatry, aby mógł ocenić ryzyko występowania u nieletniego chorób psychicznych i wówczas zastosować farmakoterapię. Celem ogólnie pojętej terapii powinna być nauka rozwiązywania problemów, komunikowanie swoich potrzeb, wyrażania emocji. Nieumiejętność ich wyrażania może skutkować samookaleczeniem.
Źródła:
1. Bakiera L. Czy dorastanie musi być trudne? (2009) Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
2. Lenkiewicz K., Racicka E., Bryńska A. (2017) Samouszkodzenia i miejsce w klasyfikacjach zaburzeń psychicznych, czynniki ryzyka i mechanizmy kształtujące. Przegląd badań, Psychiatria Polska, 51(2).
3. Pawłowska B., Potembska E., Zygo M., Olajossy M., Dziurzyńska E. (2016) Rozpowszechnianie samouszkodzeń dokonywanych przez młodzież w wieku od 16 do 19 lat. Psychiatria Polska, 5-(1).
4. Piotrowicz D., Zielińska-Czerwiec A. (2019) Samookaleczenia i próby samobójcze u młodzieży. Przyczyny, mechanizmy, interwencja. Kraków: Notatki własne ze szkolenia.
5. Walsh B. (2014) Terapia samouszkodzeń. Kraków: Wydawnictwo UJ.
6. Wycisk J., Ziółkowska B. (2010) Młodzież przeciwko sobie. Warszawa: Difin.