Depresja u dzieci i młodzieży

Alicja Kulesz-Kona

Dzisiaj słowo „depresja” jest często nadużywane, w celu wyrażenia chwilowego złego samopoczucia, smutku, żalu lub przygnębienia. Używanie w życiu codziennym tego pojęcia, nie ma nic wspólnego z faktyczną definicją depresji. Może doprowadzić do lekceważenia objawów prawdziwej choroby. Tymczasem prawdziwa depresja to bardzo poważny stan, wymagający natychmiastowej pomocy i leczenia. Z roku na rok zwiększa się liczba rozpoznawanych depresji u dzieci i młodzieży. O dziecięcej depresji mówi się od niedawna. Wcześniej chorobę tę diagnozowano tylko u osób dorosłych. U dzieci była ona niezauważana, ponieważ nikt nie pytał ich o to, co czują czy w jakim są nastroju. Dziś wiemy, że dzieci podobnie jak dorośli doznają frustracji, rozczarowania, przeżywają smutek związany ze stratą w ich życiu. Jeśli te trudne uczucia nie mijają i przez długi czas przeżywają smutek czy obniżony nastrój, to możemy powiedzieć, że cierpią na depresję. W przypadku zwykłego smutku zwykle pomaga coś miłego – prezent, rozmowa, pozytywna uwaga. W przypadku depresji to już za mało. Dlatego warto znać jej objawy, przyczyny i wiedzieć, gdzie można szukać pomocy.

Depresja to jedna z chorób psychicznych, jest związana z zaburzeniami nastroju i postrzegania świata. Charakteryzuje się takimi objawami jak: znacząco obniżony nastrój, obniżenie napędu psychoruchowego a także zaburzenia rytmów okołodobowych i często występujące lęki. Człowiek chory na depresję funkcjonuje w zwolnionym rytmie, ma zaburzenia koncentracji, obniżoną samoocenę. W sposób ponury patrzy na świat, przyszłość widzi wyłącznie w czarnych barwach. Dotykają go zaburzenia snu, który jest płytki i nie daje relaksacji.

Jak każda choroba, również depresja ma swoje przyczyny. Trudno jest ustalić konkretną grupę przyczyn, których skutkiem jest depresja u młodych ludzi. Uznaje się, że chorobę tę wywołuje zespół czynników biologicznych, psychogennych i środowiskowych. Czynniki biologiczne to przede wszystkim nieprawidłowe działanie neuroprzekaźników w mózgu i zaburzenia gospodarki hormonalnej. U osób cierpiących na depresje dochodzi do zaburzeń równowagi między różnymi substancjami biochemicznymi w mózgu jak: serotonina, dopomina, noradrenalina, acetylocholina, histamina. Geny i skłonności rodzinne mogą decydować o tym, czy ktoś jest bardziej podatny na depresję. Występowanie depresji u rodziców zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania u dziecka. Należy jednak pamiętać, że nie oznacza to, że taka osoba na pewno zachoruje. Wśród środowiskowych przyczyn depresji wymienia się trudne wydarzenia, których doświadczyło dziecko, a z którymi nie było sobie w stanie poradzić i także nie otrzymało pomocy ze strony dorosłych. Czyli to wszystko, co może negatywnie wpłynąć na funkcjonowanie dziecka i przyczynić się do odczuwania przewlekłego stresu, np. zaniedbywanie, brak wsparcia i opieki ze strony rodziców, nadmierne oczekiwania i wymagania, którym dziecko nie jest w stanie sprostać. Inne trudne sytuacje rodzinne, konflikty w rodzinie, przemoc fizyczna, zaniedbanie ze strony rodziców lub opiekunów, nadużycia seksualne, odrzucenie przez grupę rówieśniczą, wysoki poziom trudnych emocji z powodu śmierci rodzica, członka rodziny, choroba rodziców, choroba własna, zerwanie więzi z ukochaną osobą (dziewczyną, chłopakiem), utrata przyjaciół, problemy szkolne (niskie wyniki edukacyjne pomimo wkładanego wysiłku), przemoc.

Potencjalnym wyzwalaczem wywołującym depresje jest presja współczesnego życia. Młodzi ludzie są karmieni informacjami, które wywierają na nich nacisk, aby zaspakajali nierealistyczne potrzeby. Są wręcz bombardowani obrazami na temat tego, jak mają wyglądać, co mają mieć, jak mają się zachowywać. Jeśli młodzi ludzie nie dorównują tym obrazom, które są im przedstawione za pośrednictwem mediów lub rówieśników, często mogą czuć się inni, pokrzywdzeni i w końcu może doprowadzić ich do depresji.

Nie zawsze jest łatwe rozpoznanie depresji u dziecka i młodych ludzi. Mimo dużej troski oraz bezustannej opieki łatwo jest przegapić symptomy wskazujące na zaburzenia depresyjne lub pomylić je z niewinnymi dolegliwościami, które przecież każdego z nas czasami dotykają. Ważne jest, aby wziąć pod uwagę, jak długo te objawy występują, jakie jest ich nasilenie i stopień, w jakim młody człowiek zachowuje się w inny sposób. 

Warto mieć w pamięci najczęstsze objawy depresji u dzieci i obserwować swoje pociechy. Według źródeł materiałów Fundacji ITAKA najbardziej charakterystycznymi objawami depresji u dzieci są:

• smutek, przygnębienie, niemożność odczuwania radości („nic nie cieszy”) – wcześniejsze przyjemności i wydarzenia już nie cieszą,
• zmniejszenie zainteresowań – np. niechęć zajmowania się swoim hobby,
• zmniejszenie aktywności, apatia, spowolnienie, niechęć do działania,
• problemy ze snem – bezsenność lub nadmierna senność,
• zmniejszenie apetytu, spadek wagi ciała, suchość w ustach,
• uczucie ciągłego zmęczenia, brak energii,
• lęk, uczucie wewnętrznego napięcia, „niepokój w środku” – sprawiają, że dziecko jest poddenerwowane,
• trudności w koncentracji i zapamiętywaniu, wrażenie niesprawności intelektualnej,
• poczucie beznadziejności, niska samoocena,
• dolegliwości somatyczne – bóle głowy, brzucha, bóle w klatce piersiowej, nerwobóle, biegunki, problemy z oddychaniem, odczuwanie duszności, moczenie.

Objawy młodzieżowej depresji są nieco inne niż u młodszych dzieci:

• zaprzestanie aktywności, która wcześniej sprawiała satysfakcję np. hobby, spotkania ze znajomymi; młodzież odmawia też chodzenia od szkoły, wychodzenia ze swojego pokoju, zaniedbuje higienę osobistą,
• smutek, przygnębienie, płaczliwość, łatwe wpadanie w złość lub rozpacz, co może demonstrować się wrogością w stosunku do otoczenia,
• nadmierna reakcja na krytykę, drażliwość czy złość, nawet kiedy rodzic zwróci uwagę w bardzo delikatny sposób i w bardzo błahej sprawie,
• zobojętnienie, apatia, utrata zdolności do przeżywania radości; młody człowiek przestaje cieszyć się wydarzeniami czy rzeczami, które wcześniej sprawiały mu radość,
• wycofanie się z życia towarzyskiego,
• depresyjne myślenie, które wyraża się w słowach „wszystko jest bez sensu”, „jestem beznadziejny”, „nikt mnie nie lubi”, „i tak mi się nie uda” itp.,
• nieuzasadnione uczucie lęku – „sam nie wiem czego się boję”,
• podejmowanie impulsywnych, nieprzemyślanych zachowań, często po to, aby złagodzić lęk, napięcie i smutek, np. picie alkoholu, zażywanie narkotyków,
• działania autodestrukcyjne – samookaleczanie się np. cięcie ciała ostrym narzędziem, przypalanie ciała papierosem, drapanie aż do krwi; uderzanie ręką w ścianę,
• myśli rezygnacyjne – „życie jest beznadziejne”, „po co ja żyję”, „lepiej by było, gdybym umarła”,
• myśli samobójcze – rozmyślanie i fantazjowanie na temat własnej śmierci, planowanie jej, a w skrajnych przypadkach dokonanie samobójstwa.

Mając do czynienia z młodym człowiekiem z depresją, możemy też zaobserwować wiele objawów niespecyficznych jak:

• zaburzenia koncentracji i trudności z zapamiętaniem, które powodują trudności w nauce, pogorszenie wyników edukacyjnych, opuszczanie lekcji,
• pobudzenie psychoruchowe – w wyniku przeżywanego lęku i napięcia dziecko wykonuje wiele bezsensownych ruchów np. skubie ubranie, zaciera ręce itp.,
• podejmowanie niektórych aktywności w nadmiarze, jak granie w gry, oglądanie filmów,
• zwiększenie lub zmniejszenie apetytu,
• problemy ze snem – trudności z zasypianiem, wybudzenia w nocy, budzenie się wcześnie rano, nadmierna senność.

Nastolatek zmagający się z depresją może mieć napady agresji zupełnie nieadekwatne do sytuacji. Depresja sprawia, że banalne kwestie urastają do rangi ogromnego problemu. Obserwować można nagłe pogorszenie wyników w nauce a z tym problem z koncentracją, trudności w skupieniu się i niechęć do nauki. Młodzi ludzie mający depresję zrywają kontakt z innymi, mogą mieć zaburzenia odżywiania – brak apetytu lub ciągłe objadanie się. W stanie zaburzeń depresyjnych łatwiej jest popaść w uzależnienie lub uciec od rzeczywistości w świat gier, oglądania filmów. Sygnałem ostrzegawczym jest również trudność w codziennych obowiązkach, dbaniu o swój wygląd, o higienę. Nastolatek w depresji odczuwa potworne poczucie beznadziei i rezygnacji, stąd może dochodzić do aktów samookaleczania a nawet do prób samobójczych. Próba samobójcza to już ostateczny krzyk o pomoc, a także próba wyjścia z sytuacji, w której się znaleźli. Obraz rzeczywistości w depresji jest już tak zaburzony, że samobójstwo wydaje się jedynym rozwiązaniem.

Co robić i gdzie szukać pomocy, gdy zauważymy nastolatka w depresji?

Depresja jest chorobą i trzeba wiedzieć, gdzie można uzyskać pomoc. Najważniejsze jest wsparcie. Pamiętać należy, że nieletni nie zachowują się złośliwie, ale są chorzy i potrzebują pomocy. Jeśli wsparcie nie wystarczy, należy skontaktować się ze specjalistami – psychologiem, psychiatrą, terapeutą dzieci i młodzieży. Podstawowymi metodami leczenia depresji jest psychoterapia. Jeśli oddziaływania psychologiczne nie przynoszą efektu należy włączyć działania medyczne oraz leczenie farmakologiczne. Stosowanie leków jest metodą uzupełniającą psychoterapię. O stosowaniu leków decyduje lekarz psychiatra.

Poniższe pytania mogą pomóc zdecydować, czy zachowania dziecka wymagają konsultacji psychiatrycznej czy są wynikiem stresu lub przygnębienia.

1. Czy dziecko jest stale przygnębione?

2. Czy skarży się na przewlekłe bóle głowy, mdłości lub wymioty?

3. Czy stało się apatyczne i izoluje się od otoczenia?

4. Ma nieuzasadnione stany lękowe?

5. Czy ma problemy z koncentracją i zapamiętywaniem?

6. Ma skłonność do pesymistycznego myślenia, niewspółmiernego do sytuacji?

Pomoc dziecku zaczyna się od zrozumienia i uznania jego choroby jako poważnego stanu.

Źródło:
1. Chatizow J., (2018) Depresja i samobójstwa dzieci i młodzieży, Warszawa: Defin.
2. Collados Z., (2002) Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków: Wydawnictwo ESPE.
3. Goryniak M., (2009) W głębinach depresji, Charaktery nr 9.
4. Kaźmerczyk-Słomka A., (2013) Depresja dziecięca, List czerwiec/lipiec.
5. Kołakowski A., Ambroziak K., Siwek K., (2018) Depresja nastolatków – jak ją rozpoznać, zrozumieć i pokonać, Gdańsk: GWP.
6. Kotlarek M., (2022) Depresja czyli każdy oddech boli, Gliwice: Helion S.A.
7. Porczyk St., (2018) Maski depresji, Charaktery nr 10.
8. Radziwiłłowicz W., (2010) Depresja u dzieci i młodzieży, Oficyna Wydawnicza IMPULS.
9. Rybakowski F., (2017) Depresja u osób młodych, Warszawa: Medical Education.
10. Wingert P., Kantrowitz B., Romanowska D., (2002) Młodzi w depresji, Newsweek 27.10.2002.