E-uzależnienia dzieci i młodzieży
Grażyna Frączek-Burgielska
We współczesnych czasach wraz ze wzrostem popularności i ciągłym rozwojem internetu obserwuje się coraz częściej różnorodne zaburzenia występujące w cyberprzestrzeni. W Polsce stosuje się zaproponowaną przez Jakubika nazwę zespół uzależnienia od Internetu (za:Flis,2017). Jest to zjawisko bardzo różnorodne i wielowymiarowe, w którego obrębie pojawiają się kolejne nowe obszary zaburzeń, jak np. hikikomori czy phubbing. Hikikomori to zjawisko zaobserwowane po raz pierwszy w latach 90-tych w Japonii. Zaburzenie dotyka głównie młodych mężczyzn i polega na skrajnym odcinaniu się od świata realnego, przebywaniu latami swoim pokoju, a kontakty ze światem zewnętrznym osoba nawiązuje jedynie przez Internet; postępuje izolacja od świata i autodestrukcja. Charakterystyczny jest całkowicie odwrócony rytm dobowy – sen w dzień i aktywność w ciągu nocy (za:medonet.pl). Phubbing-to zjawisko bardzo powszechne- polega na ignorowaniu osób, z którymi się przebywa ze względu na ciągłe korzystanie z telefonu lub innych urządzeń mobilnych.
W filmie dokumentalnym The Social Dilemma wyreżyserowanym przez Orlowskiego (2020) pokazany jest uzależniający aspekt używania mediów społecznościowych. Są one jak narkotyk; korzystanie z nich uwalnia szlaki dopaminowe, niezbędne do tworzenia więzi. Twórcom mediów społecznościowych zależy na jak największym przyciągnięciu uwagi odbiorców. By nie doszło do uzależnienia czy innych zaburzeń, ważna jest równowaga między bólem a przyjemnością. Zbyt duże wyrzuty dopaminy tworzą ryzyko uzależnienia. Okazuje się zatem, że twórcy portali społecznościowych nie tylko kontrolują co dzieci robią, ale sięgają głębiej, do kory mózgu. Szczególne znaczenie ma poszukiwanie i otrzymywanie akceptacji w sieci. Ludzie ewolucyjnie zawsze dbali o to, co sądzą on nich inni. Otrzymywanie tzw. like’ów (czyli polubień) co 5 minut uzależnia i sprawia, że człowiek poszukuje coraz częstszych wzmocnień. Gdy zaabsorbowane Facebookiem czy Instagramem nastolatki (a także osoby dorosłe) nie dostają oznak akceptacji, ich nastrój obniża się i mogą nawet wpaść w depresję, a w ekstremalnych przypadkach podejmować próby samobójcze. Zawsze, gdy hospitalizowane jest dziecko rodzina jest przerażona i bezradna. Jednocześnie obserwuje się spadek czujności dorosłych co do sprawdzania treści oglądanych przez dzieci. Byli już pracownicy największych firm kreujących wirtualną rzeczywistość akcentują powagę sytuacji, pytając: „Czy jesteśmy ostatnim pokoleniem, które będzie pamiętało realny świat, nie iluzje?” Oglądamy godzinami treści w internecie, zamiast realizować realne plany i marzenia i cieszyć się prawdziwym życiem. Twórcy ci podkreślają, że żeby społeczeństwo było zdrowe, cyberprzestrzeń nie może opierać się na modelu biznesowym. Co szczególnie ciekawe, twórcy aplikacji doskonale wiedzą, że pożerają one nasz czas i nie pozwalają korzystać z nich własnym dzieciom. Mówią- obudźcie się i spójrzcie – świat jest piękny.
W przypadku uzależnień od sieci istotny jest zawsze kontekst rodzinny w większym stopniu niż w przypadku innych uzależnień (za:Flis,2020,w: Charaktery Plus,2020). Obserwuje się, że rodzice często sami nie stosują zasad higieny cyfrowej. Jednym z głównych problemów w obszarze uzależnień od nowych technologii jest trudność z kontrolą impulsów. Zachowanie dziecka wiąże się zawsze z warunkami rodzinnymi w których się wychowuje, schematami zachowań dorosłych. Obecnie nie ma rodzin wielopokoleniowych, więc ilość wzorców jest ograniczona (głównie są to rodzice, dziadkowie rzadko).W wirtualnej rzeczywistości kształtuje się szczególny stosunek do norm i wartości: każdy wybór jest stratą, bo tak wiele jest możliwości i opcji. Jest zbyt wiele możliwości, których nie sposób poznać, a co dopiero wykorzystać. Mnogość opcji ubezradnia, stajemy się tylko odbiorcami tego, co inni mam proponują; pozbawia inicjatywy, aktywności. Współcześnie młodzież poszukuje tożsamości odkrywając różnorodne wersję siebie testując różne opcje w Internecie-np. jakim będę influencerem, graczem, youtuberem? Młodzi ludzie kreując swój wizerunek w mediach społecznościowych, często wpadają w pułapki swej autokreacji -muszą ciągle spełniać ustanowione przez siebie standardy. Konfrontacja świata wirtualnego że światem realnym budzi u młodych ludzi frustrację. Nagle przekonują się, że świat realny paradoksalnie jest o wiele bardziej różnorodny, niż im się wydaje, że wychodzi o wiele ponad algorytmy, które dopasowują wyniki wyszukiwań w sieci do upodobań danego użytkownika. Można wyróżnić cechy charakterystyczne wyzwań ponowoczesności (Bauman, za: Flis, 2020, w: Charaktery Plus,2020): marketing osobowości, przekraczanie norm i granic jako synonim rozwoju, akcent na rozwój ilościowy nie jakościowy, konsumpcja, zbyt wiele możliwości wyboru, tymczasowość i krótkotrwałość schematów, norm, wartości, wzorców, odraczanie ostatecznego wyboru, multifrenia (rozproszenie tożsamości, wynikające z nadmiaru ról i relacji).
Bardzo istotne w czasie przebywania w sieci są relacje z innymi -są to relacje cyfrowe. Gry komputerowe z kolei to ciągłą stymulacja oraz możliwość wcielania się w różne postaci oraz częste odnoszenie sukcesów. Im młodsze dziecko, tym bardziej zaburza się w świecie gry i wyższe ryzyko uzależnienia. Według danych Fundacji Dbam o mój zasięg (za: Flis, 2020, w: Charaktery plus,2020) 60,6%młodzieży w Polsce uważa, że w ich domach nie istniej żadne zasady korzystania z telefonów komórkowych oraz Internetu. Można powiedzieć, że wioska cyfrowa wychowuje nasze dzieci.13,5%rodziców przyznaje, że pozwala dzieciom dłużej spędzać czas przy Internecie, by załatwić swe zaległe sprawy.33,7%używa smartfona w czasie lekcji w celach prywatnych 84,9% młodzieży zna przynajmniej jedną osobę uzależnioną od smartfona. Młodzież dużo częściej niż dorośli potrafi przyznać się do swych problemów z uzależnieniem od sieci. 22,7% młodzieży sama uważa, że jest uzależniona od telefonu. 25% młodych osób przynajmniej raz dziennie robi sobie selfie, a 7% robi ich sobie kilkadziesiąt
Młodzież bagatelizuje problem cyberprzemocy. Co dziesiąty uczeń/uczennica przyznał/a, że robi sobie filmy czy zdjęcia intymne i wysyła je do innych osób, a 25% uczniów otrzymuje takie materiały. 23% uczniów umówiło się z kimś nieznajomym przez Internet. W wieku 10 lat uczniowie zazwyczaj korzystają już regularnie z telefonów komórkowych. Poważny jest problem związany z patologicznymi treściami oraz treściami niebezpiecznymi (tzw. darknet). Bardzo ciekawe i godne uwagi są zalecenia dla rodziców i dzieci opracowane przez Fundację Dbam o mój zasięg – m.in. kodeks domowy korzystania z mediów mobilnych.
E-uzależnienia
Uzależnienia czynnościowe (behawioralne) – to nowa kategoria uzależnień, gdzie czynnikiem uzależniającym jest nie substancja, a czynność. Wyróżnia się obecnie uzależnienia czynnościowe związane z nowymi mediami. Można tu wyróżnić, tak jak w innych uzależnieniach, pewne etapy rozwoju uzależnienia. Opisuje się tzw. model sztormu doskonałego – uznaje się, że na rozwój uzależnienia wpływają czynniki psychologiczne. genetyczne, neurobiologiczne i społeczne (Flis,2020). Czynniki te muszą współgrać ze sobą w odpowiednim, wrażliwym dla danej osoby momencie. Sama czynność nie jest jedynym źródłem uzależnienia. Bardzo istotnym czynnikiem chroniącym przed uzależnieniem jest prawidłowa socjalizacja. Bardziej podatne na uzależnienia są osoby bez prawidłowych czy satysfakcjonujących relacji z innymi, odizolowane od innych. Uzależnienia można rozumieć jako substytut więzi z innymi, a kryterium ilościowe nie jest tu wystarczająco miarodajne. Może występować sytuacja, gdy ktoś często korzysta z Internetu, ale nie występuje u niego uzależnienie.
Cyfrowe narkotyki – problem uzależnienia od nowych technologii – tzw. cyfrowych narkotyków.
W krajach o najbardziej rozwiniętej technologii skala problemu jest większa, ale też normy są szersze. Szacuje się, że ok. 6% internautów jest uzależnionych od sieci, a 30% jest zagrożonych uzależnieniem. W Chinach jest obecnie 20 mln uzależnionych nastolatków. Powstaje coraz więcej zakładów odwykowych, gdzie osoby uzależnione przechodzą tzw. cyfrowy detoks. Flis (2020, w: Psychologia w praktyce, 2020) zwraca uwagę na fakt, że młodzi ludzie są autorefleksyjni w kwestii nadużywani mediów cyfrowych, ale zbyt duży mają lek przed odcięciem od sieci, więc za wglądem nie idą czyny.
Cyfrowa pharmakeria – to pojęcie stworzone przez dr Doana (za: Flis, 2020, w: Psychologia w praktyce, 2020). Oznacza narkotyki w postaci cyfrowych ekranów, które stanowią stymulanty podnoszące poziom dopaminy (neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za układ nagrody w mózgu) i pobudzające oś podwzgórze-przysadka-nadnercza. Oś ta jest ciągle stymulowana- mówi się o tzw. łaskotaniu dopaminą – dopamina podnosi się wówczas o 100%. Pojawia się silny dyskomfort, gdy tej stymulacji nie ma. Każda informacja zwrotna, każda wygrana, każde polubienie – powoduje nagrodzenie umysłu poprzez wyrzut dopaminy. Podstawowe i pierwsze powikłanie nadużywania internetu to przemęczenie fizyczne- mówi się o zmęczonym ciele i ciągle pobudzonym umyśle. Konsekwencje przemęczenia to zaburzenia rytmu okołodobowego, bezsenność, trudność w skupieniu uwagi, halucynacje, poczucie odrealnienia. Aby utrzymać poziom stymulacji, osoby skłonne są do sięgania po inne środki- najczęściej psychostymulanty jak amfetamina, mefedron, napoje energetyczne, napoje wysokocukrowe. Osoba uzależniona od cyfrowych narkotyków musi być ciągle świadoma -co istotnie różni to uzależnienie od innych.
Kryteria uzależnienia od Internetu (za Flis, 2020)
Wyróżnia się 6 komponentów uależnienia – diagnozuje się uzależnienie, gdy występowały co najmniej 3 objawy w ciągu ostatniego roku.
1.Silne pragnienie bądź poczucie przymusu podejmowania określonych zachowań (ciągłe myślenie o grze, o tym, co dzieje się na Facebooku, fantazje o graniu, sny – indywidualny repertuar głodu cyfrowej pharmakerii itp.)
2.Trudność w kontrolowaniu zachowania nałogowego – trudność z powstrzymaniem się od rozpoczęcia czynności oraz trudność z jej zakończeniem (np. ciągłe scrollowanie internetu).; próby wprowadzenia zewnętrznych ograniczeń- np. aplikacji monitorujących czas spędzony w internecie, manifestacyjne próby ograniczania aktywności w internecie – najczęściej nieudane.
3.Fizjologiczne objawy odstawienia gdy zachowanie zostało przerwane lub ograniczone- apatia lub pobudzenia, nadmierna senność lub bezsenność, w skrajnych przypadkach psychozy wywołane graniem w gry komputerowe, bóle brzucha, głowy, poczucie bezsensu, nudy; agresja i walka o przywrócenie dostępu do internetu, lęk, panika przed wykluczeniem, mimowolne ruchy rąk podobne do ruchu związanego z graniem
4.Narastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności (o ile takie w ogóle istnieją dla uzależnionej osoby- tu ważne w psychoterapii, by takie źródła wskazać, nauczyć- by dać osobie możliwość alternatywnych metod realizowania potrzeb i radzenia sobie ze stresem. Nie można odebrać cyfrowych narkotyków bez dania jakiejś alternatywy).
5.Kontynuacja szkodliwych zachowań mimo wyraźnych szkód z nim związanych.
6.Wzrost tolerancja wobec zachowań związanych z używaniem Internetu (np. brak poczucia zmęczenia, ciągła potrzeba większej aktywności w sieci)
Pokolenie iGen
Warto spojrzeć na problemy związane z korzystaniem z mediów cyfrowych w kontekście przemian pokoleniowych i kulturowych. Najmłodsze pokolenie określa się mianem pokolenia Z lub iGeneracją (pokolenie iGEN) (Wilczyńska, Baran,2020). Wcześniejsze pokolenie to tzw. millenialsi (ludzie urodzeni w latach 1980-2000). Określenie iGEN stworzyła Jean M.Twenge- profesor psychologii z San Diego, odwołując się do najpopularniejszego i najbardziej ekskluzywnego smartfona wśród młodzieży – iPhone’a marki Apple.Pojęcie iGEN określa jednak całe pokolenie młodych osób, których życie skoncentrowane jest wokół użytkowania wszelkich urządzeń mobilnych czy komputera, żyjących głównie „online”. Mówi się, że ludzie ci urodzili się wraz z Internetem, dorastając jednocześnie w obu pełnych wyzwań światach-wirtualnym i realnym. Według Twenge młodzi ludzie korzystają ze smartfona do 8 godzin dziennie. Zamiast spędzać realnie czas ze znajomymi, obserwują, co umieszczają oni w sieci, z lękiem, by coś ich przypadkiem nie ominęło. W porównaniu do 2011r.badania z 2015r. (Twenge, za: Wilczyńska, Baran, 2020) pokazały wzrost poczucia osamotnienia u nastolatków o 31%.Prawdziwe kontakty z innymi ludźmi stają się coraz rzadsze i ustępują miejsca znajomościom wirtualnym. Wskazuje się, że fobia szkolna wiążę się często z nadużywaniem Internetu. Rośnie jednocześnie presja społeczna, by być doskonałym – i dorównać wystylizowanym i wyidealizowanym zdjęciom z Internetu umieszczanych przez znajomych czy celebrytów. Brak natychmiastowej reakcji na wysłaną wiadomość czy umieszczone zdjęcie generuje silny niepokój i lęk czy poczucie odrzucenia. Wskaźniki depresji u młodzieży biją na alarm. Wrażliwość na nowe wymagania i wzorce wykazują jednak w o wiele większym stopniu dziewczęta – u nich wskaźnik depresji wzrósł w ostatnich latach aż o 51% (u chłopców o 21%). Rośnie poczucie posiadania problemów ze zdrowiem emocjonalnym, coraz częściej obserwuje się także myśli samobójcze u młodzieży. Wskazuje się na brak poczucia niezależności u pokolenia iGEN- są uzależnieni nie tylko od internetu, ale też od rodziców, wirtualnych mentorów, nauczycieli; mają problemy z podejmowaniem najprostszych decyzji. Relacje interpersonalne są budowane inaczej, inaczej wygląda komunikacja, zmieniła się definicja edukacji, sposób spędzania czasu wolnego. Zakres bezpośrednich interakcji z drugim człowiekiem maleje na rzecz bardziej atrakcyjnych, wirtualnych znajomości. Osoby z pokolenia iGEN częściej niż inni zajmują stanowisko w sprawach związanych z płcią, rasą, czy orientacją seksualną. Młodzi ludzie cierpią jednocześnie na chroniczny niedobór snu, mają zaburzony rytm dobowy. Ciągłe stymulowanie niezliczoną ilością bodźców płynących z internetu czyni ich mniej odpornymi emocjonalnie, niej umiejętnymi w radzeniu sobie z emocjami. Wśród cech wyróżniających to pokolenie wymienia się m.in. niedojrzałość, zanurzenie w Internecie, niepokój (problemy ze zdrowiem psychicznym), utratę religijności, odizolowanie, niezależność w kwestiach poglądów politycznych.
Obecna sytuacja pandemii koronawirusa przyczynia się do nasilenia tych procesów – nawet edukacja przeniosła się do internetu, a zalecany dystans społeczny potęguje osamotnienie młodych ludzi. Ważne jest, by w tych trudnych czasach dbać mimo wszystko o relacje z bliskimi i przyjaciółmi, bo zdrowie psychiczne i satysfakcjonujące relacje z innymi wpływają znacząco pozytywnie na naszą odporność i zdrowie fizyczne. Mówi się już o pokoleniu C- najmłodszych, straumatyzowanych pandemią dzieci, które dorastają w lęku o zdrowie swoje i bliskich. Zastąpienie bliskiego kontaktu rozmową przez kamerę internetowa wymaga dodatkowego wysiłku mózgu, co jest dodatkowym czynnikiem stresującym.
Pokolenie iGEN ma niesamowity, nieograniczony dostęp do treści edukacyjnych- ważne, by właściwie wykorzystać możliwości technologiczne i ukierunkować ich aktywność poznawczą i zrównoważyć korzystanie z internetu i realnych relacji. Oprócz zagrożeń, Internet daje wiele możliwości rozwoju i poznawania świata. Dla osób przejawiających już objawy uzależnienia konieczny jest cyfrowy detoks, ale przy jednoczesnym zapewnieniu innych opcji, ciekawych i skutecznych sposobów spędzania wolnego czasu i radzenia sobie ze stresem, umiejętności nawiązywania satysfakcjonujących relacji z innymi. Istotny jest bardzo motyw powiązany z sięganiem po internet czy gry komputerowe- to on będzie wyznaczał indywidualny program terapeutyczny. W zależności od tego, czy chodzi o szukanie relacji z innymi, zwiększenie własnej atrakcyjności czy np. o odreagowanie agresji należy zaplanować właściwe oddziaływania terapeutyczne (Flis, 2017, w: Psychologia w praktyce, 2017). Nie do przecenienia jest wartość realnych bliskich relacji, które w największym stopniu chronią młodych ludzi przed ucieczką od stresu, zagubienia i samotnością w wirtualny świat.
Literatura cytowana:
Flis, Joanna (2017), Zespół uzależnienia od internetu, w: Psychologia w praktyce, nr 3, Wyd. Media Forum, 2017.
Flis, Joanna, Współczesne czynniki ryzyka uzależnienia od sieci, materiał filmowy, W;Charaktery Plus,2020.
Flis, Joanna(2020), Nowe uzależnienia dzieci i młodzieży, materiał filmowy w: Psychologia w praktyce. Wrzesień 2020.
Wilczyńska, Baran (2020), Pokolenie iGEN-dorastanie ze smartfonem w plecaku, w: Psychologia w praktyce, nr 5, Wyd. Media Forum, 2020.
Wypowiedzi bohaterów filmu dokumentalnego The Social Dilemma (reż.J.Orlowski,2020).
www.medonet.pl