Jak pomagać nastolatkom w kryzysie? Symptomy kryzysu i strategie reagowania.

Grażyna Frączek- Burgielska

Jak pomagać nastolatkom w kryzysie? Symptomy kryzysu i strategie reagowania.

               We współczesnym świecie przed nastolatkami pojawiają się coraz to nowe wyzwania. Oprócz tych zwykłych, choć zawsze bardzo trudnych, związanych z kształtowaniem tożsamości, burzą hormonalną, odnajdywaniem siebie i swego miejsca i roli w świecie- młodzież mierzy się z postpandemicznym kryzysem relacji, depresjami i lękiem, a także konfrontuje się z działaniami wojennymi za naszą wschodnią granicą. Relacje z innymi oprócz tradycyjnej formy, bardzo często kształtują się i funkcjonują w świecie wirtualnym, w mediach społecznościowych. Młodzi ludzie odczuwają zagubienie, gdyż czują się nieustannie pod presją, oceniani pod każdym względem – zarówno wyglądu, osiągnięć jak i popularności społecznej. Nadal jeszcze odzwyczajeni od normalności, nauczeni przedwcześnie, że życie jest nieprzewidywalne i w każdej chwili spokojną codzienność może zakłócić kolejny wirus, wojna, zakłócenia klimatyczne. Wśród młodzieży narasta zagubienie, z którym próbuje ona sobie poradzić poprzez różnorodne strategie regulowania emocji, niestety często niekonstruktywne lub nieskuteczne. Jesteśmy świadkami narastającego problemu uzależnień – od wszelakich substancji (alkoholu, narkotyków, dopalaczy, papierosów), czynności (seksu, jedzenia, zakupów, korzystania z internetu i mediów społecznościowych, grania w gry komputerowe, oglądania seriali telewizyjnych).

Erikson (za: Haertle, 2021) stworzył koncepcję rozwoju człowieka, opartą o pojęcie kryzysu. Według niego każdy kolejny okres rozwoju psychospołecznego wiąże się z pojawieniem się kryzysu. Każdy etap to inne wyzwanie rozwojowe – w okresie niemowlęcym jest to ukształtowanie podstawowego zaufania do świata, w dzieciństwie – uzyskanie autonomii, niezależności swego funkcjonowania, w późnym dzieciństwie – odkrycie w sobie inicjatywy i pracowitości, natomiast w okresie dorastania jest to ukształtowanie tożsamości. Zbudowanie poczucia tożsamości jest kluczowe dla całego rozwoju człowieka i umożliwia mu wyznaczenie sobie celów rozwojowych i w konsekwencji usamodzielnienia się. Dopiero, gdy człowiek wie, kim jest, może wiedzieć co jest dla niego ważne, do czego chce dążyć.

Kryzys zdrowia psychicznego

Oprócz kryzysu rozwojowego, normatywnego, jakim jest okres dojrzewania, może wystąpić u młodego człowieka kryzys ponadnormatywny, wykraczający poza standardowe ramy, kiedy konieczna będzie umiejętna interwencja ze strony otoczenia.

    Kryzys to przejściowy stan nierównowagi wewnętrznej, wywołany przez traumatyczne czy obciążające sytuacje, ale też może wynikać z wewnętrznych trudności, jakimi mogą być na przykład dylematy egzystencjalne lub zaburzenia emocjonalne czy depresja. W sytuacji, gdy obserwujemy u kogoś kryzys psychiczny, konieczne jest podjęcie działań mających na celu udzielenie wsparcia emocjonalnego oraz zapobieżenie utracie lub przywrócenie równowagi psychicznej oraz przywrócenie zdolności do działania i autonomii (Konczelska, K., 2018). W ostatnim czasie został opublikowany raport z badania MŁODE GŁOWY, przeprowadzonego w ramach projektu Fundacji Unaweza, skupiający się na kondycji psychicznej dzieci i młodzieży. Joanna Flis i Macieja Dębski opisują w nim wyniki przeprowadzonych badań na licznej grupie dzieci i młodzieży w całej Polsce (Dębski, Flis, 2023). Wyniki są alarmujące – wskazują na bardzo poważne problemy, z jakimi boryka się współczesna młodzież. Okazuje się, że wielu młodych ludzi doświadcza samotności, ma skrajnie niską samoocenę i niskie poczucie sprawczości. Autorzy opisują ten stan jako triadę kryzysu psychicznego dzieci i młodzieży. Triada ta jest czynnikiem kluczowym w przyczynianiu się do myśli samobójczych wśród młodych ludzi, zachowań samobójczych i podejmowanych prób samobójczych. Dzieci czują często, że nic nie znaczą, niczego nie potrafią i dla nikogo nie są ważne. Dodatkowo młodzi ludzie nie mają poczucia, że mogą szukać skutecznej pomocy. Często doświadczają natomiast przemocy rówieśniczej i domowej oraz hejtu. Aby zatrzymać rozprzestrzeniającą się falę kryzysu psychicznego nastolatków, autorzy podkreślają, że konieczne jest wsparcie rodziców w rozwoju ich kompetencji wychowawczo-opiekuńczych. Odpowiednio przygotowani rodzice będą w stanie dostrzegać symptomy kryzysu psychicznego u swych dzieci, a także odpowiednio reagować, na przykład w ramach współpracy ze szkołą czy poradnią psychologiczną.

Symptomy kryzysu psychicznego u młodych ludzi

Dorośli muszą być wyczuleni na symptomy kryzysu psychicznego u dzieci i młodzieży. Mogą to być myśli samobójcze, samookaleczenia, obniżony nastrój, apatia, izolowanie się, utrata zainteresowań, ale też wybuchy złości, drażliwość, pogorszenie wyników w nauce, uzależnienia, problemy z odżywianiem się, zaburzenia snu.  Z raportu z badania „Młode głowy” wynika, że u ponad 50 procent młodych osób występuje brak motywacji do działania. Stres obezwładnia młodzież, przerasta aż ponad 80 procent osób. W sytuacji trudnej młodzież nie wie, jak może sobie z nią poradzić, jak szukać rozwiązań, „chciałaby zniknąć”. Nie pomaga na pewno skrajnie niska samoocena, poczucie, że nic się nie znaczy i nie jest się nic wartym. Według badania co trzecie dziecko nie ma chęci do życia, blisko 9 procent podjęło próbę samobójczą, a 39 procent myślało o popełnieniu samobójstwa. Wykazano, że 16 procent dzieci i młodzieży okalecza się, a prawie połowa ma zaburzenia odżywiania, kompulsywnie objada się, głodzi lub ćwiczy ponad siły (Dębski, Flis, 2023).

Strategie reagowania w obliczu kryzysu psychicznego

Jeśli dostrzegamy symptomy kryzysu psychicznego u jakiejkolwiek osoby, jesteśmy w obowiązku jej pomóc. Tak samo, jak powinniśmy zatrzymać się przy osobie, która zasłabła na ulicy lub gdy widzimy wypadek drogowy. Szczególną troską należy otoczyć młode głowy – dzieci i nastolatki, które nie mają jeszcze odpowiedniej wiedzy i dojrzałości, by poradzić sobie bez wsparcia innych osób. Konieczne jest udzielenie adekwatnego do potrzeb wsparcia, okazywanie empatii, zrozumienia i towarzyszenie osobie, która znalazła się w trudnym momencie swojego życia. Zgodnie z sześcioetapowym modelem interwencji kryzysowej Jamesa i Gillianda (2004, za: Jaworska-Andryszewska, 2022) należy dostosowywać metody interwencji do aktualnego stanu psychicznego osoby, której udzielna jest pomoc. Wyróżnia się tu dwie formy aktywności – etapy 1-3 dotyczą osoby w kryzysie, opierają się na „przewadze słuchania nad działaniem”.

Przewaga słuchania

Etap 1 – istotne jest tu zdefiniowanie problemu oraz zrozumienie perspektywy osoby w kryzysie, jej uczuć, nastroju, myśli.

Etap 2 – zapewnienie bezpieczeństwa dla osoby w kryzysie oraz innych osób- jako podstawowy aspekt w sytuacji pomagania. Jest to najważniejszy czynnik, konieczny na każdym etapie pomagania.

Etap 3- udzielanie wsparcia, wyrażanie troski, bezwarunkowej akceptacji.

Kolejne etapy 4-6 dotyczą osoby interweniującej i obejmują strategie działania, „przewagę działania nad słuchaniem”.

Przewaga działania

Etap 4 – rozważanie możliwości – wskazywanie różnorodnych rozwiązań problemu, z uwzględnieniem wsparcia społecznego – kto może pomóc? oraz dostarczania sposobów radzenia sobie z trudnościami oraz wzorców pozytywnego i konstruktywnego myślenia.

Etap 5 – układanie planów poszczególnych kroków pozyskania wsparcia i poradzenia sobie z kryzysem.

Etap 6- uzyskanie zobowiązania osoby w kryzysie do współdziałania i realizacji planu.

Oddziaływanie interwencyjne jest jednak cały czas dwutorowe i równoległe, spotykają się tu dwie osoby – ta w kryzysie i ta, która chce jej pomóc.(Kubacka-Jasiecka, 2010, za: Jaworska-Andryszewska, 2022).

Szczególnie istotne jest uwrażliwienie na sygnały świadczące o ryzyku podjęcia próby samobójczej. Należy zwrócić uwagę na aktywne myśli samobójcze, plany, wypowiadane intencje zabicia się oraz bierne myśli samobójcze – pragnienie, „by coś się mi przytrafiło”. W ocenie ryzyka istotne są wcześniejsze próby samobójcze, uzależnienia od substancji, trudna sytuacja rodzinna, występowanie zaburzeń psychicznych. Ważna jest ocena myśli i przekonań, np. poczucie, że nie ma innego wyjścia niż śmierć oraz intensywności i częstotliwości zachowań samobójczych. Trzeba także oszacować czynniki chroniące – wsparcie rodziny, bliskich, zasoby emocjonalne osoby (Młodożeniec, 2019, za: Michałowska, 2023).  W sytuacji, gdy ocena ryzyka podjęcia próby samobójczej jest wysoka, konieczne jest zgłoszenie się z nastolatkiem do szpitala lub na pilną konsultację do psychiatry. Należy też informować młodzież o możliwości kontaktu ze specjalistą poprzez telefon zaufania: numer 116 111, działający całą dobę przy Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, codziennie (za: www.gov.pl/web/numer-alarmowy-112/telefon-zaufania-dla-dzieci-i-mlodziezy). Istnieje także możliwość skorzystania z infolinii koordynowanej przez Fundusz Sprawiedliwości – Całodobowej Linii Pomocy Pokrzywdzonym- numer telefonu 222-309-900) oraz z Dziecięcego Telefonu Zaufania Rzecznika Praw Dziecka -numer telefonu 800-121-212. Zawsze można też zgłosić się lub zadzwonić do najbliższego Ośrodka Interwencji Kryzysowej.

Bardzo ciekawą propozycję komunikacji z dziećmi i młodzieżą i rozwiązywania trudnych sytuacji i problemów z emocjami i zachowaniem przedstawia dr Ross W. Green, profesor Wydziału Psychiatrii w Harvard Medical School. Green kładzie nacisk na kształtowanie kluczowych umiejętności u dzieci i młodzieży, których brak powoduje występowanie szeregu trudnych emocji i niewłaściwych zachowań. Umiejętności kluczowe obejmują m.in. umiejętną regulację emocji, umiejętność rozwiązania problemów, rozumienie sytuacji społecznych, stabilność emocjonalną. Wiele propozycji do pracy z dziećmi i młodzieżą przejawiającą trudne emocje i zachowania można znaleźć na stronie serwisu www.livesinthebalance.org.

Najważniejsze, by nie przeoczyć sygnałów świadczących o tym, że dziecko czy nastolatek czują się coraz bardziej przytłoczeni rzeczywistością i coraz węższy staje się tunel ich myśli i emocji. Dębski i Flis (2023) wskazują na konieczność rozszerzenia roli psychologa w szkołach oraz na wzmacnianiu kompetencji rodziców niezbędnych do wspierania swych dzieci. Współpraca wszystkich osób, dla których ważne jest dobro dziecka – rodziców, nauczycieli, psychologa, lekarza, pedagoga szkolnego – jest szczególnie ważna. Potrzebne jest rozwijanie świadomości dotyczącej zdrowia psychicznego i profilaktyki zaburzeń psychicznych, a także kształtowanie wiedzy na temat psychoterapii i leczenia farmakologicznego. Najważniejsze jest jednak, by młody człowiek czuł, że nie jest osamotniony w walce z swymi trudnościami życiowymi, że wiele znaczy dla swych rodziców i opiekunów, że są ludzie, którzy będą mu towarzyszyć i nie pozwolą, by stracił nadzieję.

Literatura cytowana:

Dębski M., Flis J. (2023). MŁODE GŁOWY. Otwarcie o zdrowiu psychicznym. Raport z badania dotyczącego zdrowia psychicznego, poczucia własnej wartości i sprawczości wśród młodych ludzi w Polsce, Fundacja UNAWEZA, Warszawa

Haertle, Izabella (2021),W poszukiwaniu siebie, w :Psychologia nastolatka, Nesweek Extra 1/2021.

Jaworska-Andryszeska, Paulina (2022), Sześcioetapowy model interwencji kryzysowej według Jamesa i Gillilanda, w: Psychologia w praktyce, wrzesień 2022, Wyd. Media Forum.

Konczelska, Katarzyna (2018), Interwencja kryzysowa w praktyce psychologicznej, w: Psychologia w praktyce, nr 2 Wyd. Media Forum.

Michałowska, Sylwia (2023), Metody pracy z nastolatkiem po próbie samobójczej i z jego rodziną, w: Psychologia w praktyce, maj 2023, Wyd. Media Forum.

Greene Ross W. (2022), Trudne emocje u dzieci. Jak wspólnie rozwiązywać problemy w domu i w szkole, Wyd. Samo Sedno, Warszawa.

www.gov.pl/web/numer-alarmowy-112/telefon-zaufania-dla-dzieci-i-mlodziezy