Lęk u młodzieży – przyczyny, objawy i strategie pomocy

Grażyna Frączek-Burgielska

Lęk normatywny a lęk nadmiarowy

Każdy człowiek doświadcza lęku wiele razy w życiu. Poszczególne okresy rozwoju cechują się charakterystycznymi dla siebie rodzajami lęku, mającymi swoiste przyczyny. W dzieciństwie boimy się ciemności, obcych ludzi, zwierząt, potworów czyhających pod łóżkiem czy nawet odpływu w wannie. Mając przy sobie przewidywalnego, oddanego opiekuna, stopniowo uczymy się przezwyciężać lęki i rozwijamy samodzielność i niezależność. Okres dojrzewania to czas, w którym dominuje lęk społeczny, gdyż tak istotne są wówczas relacje rówieśnicze oraz potrzeba akceptacji. W dorosłości często obawiamy się, czy sprostamy wymaganiom jakie niesie ze sobą życie, wraz z wiekiem pojawiają się lęki przed chorobą i śmiercią – swoją lub osób bliskich. Obecność innych ludzi, którzy towarzyszą nam w naszej drodze, rozumieją nasze dylematy i odpowiednio wspierają, umożliwia adaptacyjne radzenie sobie z lękiem, rozwój osobisty i kształtowanie coraz większej dojrzałości i mądrości życiowej. Lęk pełni funkcję adaptacyjną, o ile potrafimy sobie z nim radzić – ostrzega przed niebezpieczeństwem, skłania do przygotowania się do egzaminów, powstrzymuje przed nierozważnymi decyzjami czy zachowaniami. Jeśli jednak natężenie lęku przekracza granice normy rozwojowej, mówimy o diagnozie zaburzeń lękowych, które paraliżują normalne funkcjonowanie. Specyfika lęku wskazuje na fazę rozwoju, której dotyczy; jeżeli nastolatek nie dysponuje adekwatnymi do wieku adaptacyjnymi mechanizmami obronnymi, wskazana jest psychoterapia i/lub socjoterapia (Wilk, 2014).

Różne źródła naukowe wykazują, że na zaburzenia lękowe cierpi ok. 8% nastolatków. Jeśli dodamy do tego lęk jako objaw w innych zaburzeniach psychicznych – jak depresja, zaburzenia zachowania czy zaburzenia psychosomatyczne, liczba ta znacząco wzrośnie (Halkiewicz, 2020). Shanker, Barker (2016) piszą o coraz większej liczbie nastolatków, którzy mają problem z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych, alkoholu czy hazardu lub pornografii. Badania przeprowadzone w Toronto w 2013 roku (za: Shanker, Barker, 2016) wykazały między innymi, że aż 63% uczniów w klasach 7-8 oraz 72% uczniów klas wyższych mówiło o tym, że czuje lęk i zdenerwowanie prawie cały czas. Pandemia COVID-19 dodatkowo przyczyniła się do wzrostu objawów lękowych i depresyjnych u dzieci i młodzieży (Kania-Pytel, 2021). De Figueiredo , Saggioro i in. (2021, za: Pilecki, 2021) wykazali, że istotnym źródłem wsparcia psychicznego dla dzieci i młodzieży z problemami psychicznymi jest rutyna szkolna, zatem niechodzenie do szkoły ma bardzo negatywny wpływ na funkcjonowanie. Izolacja w domu prowadzi do nadużywania Internetu, zaburzenia rytmu snu i czuwania oraz nieprawidłowej diety – czynniki te również zaburzają dobrostan psychiczny. Aby zrozumieć naturę problemów nastolatków, trzeba zajrzeć głębiej – co kryje się pod prezentowanymi przez nie zachowaniami i objawami. Często zdarza się, że różnorodne objawy, m.in. z zakresu zaburzeń zachowania, maskują lęk, który jest ich źródłem.

Zaburzenia lękowe – przyczyny

Podłoże lęku jest złożone; znaczenie mają tu czynniki psychiczne, fizyczne i behawioralne. Istotną rolę odgrywają czynniki genetyczne, które predysponują do lękowego przeżywania rzeczywistości. Wskazuje się na nieprawidłowości w budowie anatomicznej mózgu oraz zaburzenie równowagi neuroprzekaźników. Obserwuje się występowanie wzmożonej lękowości u poszczególnych członków rodziny. Istotną rolę odgrywają też postawy rodzicielskie – nadmierna opiekuńczość czy kontrola i krytyka. Wskazuje się na znaczenie zmian życiowych – np. rozpoczęcie szkoły oraz czynników traumatycznych (udział w wypadkach, doświadczenie przemocy) w genezie zaburzeń lękowych (za: Włoch-Hyla, 2019). Barlow (za: Włoch-Hyla, 2019) wskazuje na ogromną rolę stabilnego i przewidywalnego opiekuna, który poprzez swoje reakcje modeluje konstruktywną reakcję na stres i zapobiega reakcjom wyolbrzymionym, nieadaptacyjnym. Niekorzystny styl przywiązania i traumatyczne doświadczenia związane z separacją od rodzica/opiekuna u 65% osób generują objawy lękowe – agorafobię i napady paniki. Mowa tu o śmierci rodzica, rozwodzie lub porzuceniu przez opiekuna. Barlow mówi także o nadmiernej reakcji na stres jako czynniku lękotwórczym – osoba interpretuje sygnały płynące z organizmu w sytuacji stresowej jako zagrażające, uruchamiając reakcję ucieczki/ataku. Kolejne sytuacje, w których dana osoba dozna pobudzenia fizjologicznego w reakcji na stres, będą odczuwane jako zagrażające, a reakcje będą eskalowały. Niewielkie reakcje fizjologiczne będą mogły wywołać napady lęku czy paniki. Osoby doświadczające lęku społecznego i/lub napadów paniki żyją w stałym napięciu przed oceną oraz lęku przed utratą kontroli. Szczególny rodzaj lęku to lęk przed separacją od opiekuna przy jednoczesnym pragnieniu uzyskania autonomii. Okres dojrzewania jest w pewnym sensie ostatnim okresem rozwoju, w którym lęk separacyjny może zostać przezwyciężony – jeżeli uda się młodemu człowiekowi nawiązać satysfakcjonujące relacje emocjonalne, które będą stanowić alternatywę dla relacji z matką (Orwid, Pietruszewski, 1996). To zadanie generuje lęk zarówno u nastolatka, jak i u rodziców, którzy również obawiają się, czy poradzą sobie z tą rewolucją, kiedy ich zależne dziecko staje się niezależnym dorosłym (Siekierska, 2021).

W rozumieniu psychoanalitycznym czy psychodynamicznym lęk należy rozumieć symbolicznie – jako nieświadomy wyraz konfliktu w obszarze własnych popędów i pragnień oraz systemu wartości. U osoby bez zaburzeń lękowych (dawnej nazywanych nerwicami) wyparcie do nieświadomości nieakceptowanych uczuć i myśli niweluje konflikt (Rachman, 2005; Drozdowski, 2005).

Manifestacje lęku u młodzieży

Okres dojrzewania jest czasem intensywnego rozwoju i wielkich zmian fizycznych, poznawczych i emocjonalnych u nastolatka. Jest to czas kształtowania tożsamości, budowania nowego obrazu siebie oraz relacji społecznych, które są jak w żadnym innym wcześniejszym czy późniejszym okresie priorytetowe i mają ogromny wpływ na poczucie własnej wartości.

Rozwój możliwości poznawczych – wejście w tzw. stadium operacji formalnych według Piageta – sprawia, że osoby w okresie dojrzewania lepiej potrafią analizować kontekst sytuacyjny danej relacji, analizują różne kwestie, są wyczulone na poczucie zagrożenia (za: Halkiewicz, 2020). Wszystko to sprawia, że jakiekolwiek trudności w relacjach, zwłaszcza rówieśniczych, mogą stać się przyczyną bardzo silnych emocji – smutku, lęku czy rozczarowania oraz obniżenia samooceny (Sharp i in., za: Halkiewicz, 2020). Najczęściej występujące postacie lęku w okresie dorastania to lęk społeczny, agorafobia (lęk przed otwartą przestrzenią) oraz lęk paniczny. Prym wśród lęków nastolatka wiedzie jednak lęk przed wykluczeniem społecznym. Lęk społeczny można rozumieć jako lęk przed odrzuceniem; u nastolatków obserwuje się wysoką wrażliwość na odrzucenie – przy tym wyższą u dziewcząt niż u chłopców (Halkiewicz, 2020). Offer i in. (1979, za: Orwid, Pietruszewski, 1996) wykazali w swych badaniach, że tylko 23% nastolatków cechowało się harmonijnym rozwojem, 35% zaliczono do grupy falującego rozwoju, a 21% zakwalifikowano do grupy rozwoju burzliwego. Okres adolescencji to zatem wiek kryzysu rozwojowego, który aż u ¼ populacji przebiega z nasilonymi objawami. Wiek dojrzewania jest okresem krytycznym dla pojawienia się różnorodnych zaburzeń psychicznych (m.in. zaburzeń lękowych czy depresyjnych, ale też psychoz), dlatego trzeba szczególnie dbać o profilaktykę oraz kształtowanie właściwej sieci pomocy psychologicznej i psychiatrycznej (Halkiewicz, 2020).

Długotrwałe przeżywanie lęku wpływa na powstawanie objawów depresyjnych. Depresja i lęk są ze sobą mocno powiązane – i gdy ich symptomy się nasilają, mogą znacznie paraliżować lub utrudniać funkcjonowanie, zaburzać obraz siebie, powodować wycofanie z relacji społecznych. To o czym marzy nastolatek – by zyskać akceptację grupy, poczuć się pewnie, mieć wysokie poczucie własnej wartości – staje się coraz bardziej nieosiągalne.

W ostatnim czasie, w związku z sytuacją pandemii, w której wszyscy funkcjonujemy już od niemal dwóch lat, nasiliło się występowanie różnorodnych zaburzeń psychicznych u osób dorosłych, jak i w wieku rozwojowym. W szczególności wskazuje się na zaburzenia lękowe jako reakcję na przedłużający się stres, poczucie zagrożenia, zaburzenie normalnego funkcjonowania. U dzieci i młodzieży, ze względu na izolację społeczną w wyniku kwarantanny, izolacji czy nauki zdalnej, pojawiają się niejednokrotnie zaburzenia o typie fobii społecznej (lęk społeczny) lub zaburzenia lękowe uogólnione czy zaburzenia obsesyjno- kompulsyjne.

W książce Mette Vedso „Kwiecień plecień” główna bohaterka – nastolatka Pi – doznaje napadów paniki w nieprzewidywalnych sytuacjach – np. na lekcji. „Zaczęłam się bać i stale myślałam o tym, jak się czuję. W kółko się zastanawiałam, czy nie przeoczyłam czegoś, co w rzeczywistości było poważne (…). Sprawdzałam puls i wydawało mi się, że jest nieprawidłowy, bardzo nieprawidłowy” (Mette Vedso, za:Karp-Szymańska, 2021). Gdy Pi upada, najbardziej przejmuje się tym, co pomyślą o niej świadkowie zdarzenia. Jest to wyraz silnej potrzeby akceptacji znamiennej dla wieku szkolnego. Pi stara się pomiędzy atakami paniki funkcjonować normalnie, jednak poczucie niemożliwości sprostania oczekiwaniom wzmaga w niej napięcie. Jest głęboko przerażona i zagubiona (Karp-Szymańska, 2021).

Nastolatki, które doświadczają lęku i długotrwałego napięcia, mogą sięgać po alkohol lub substancje psychoaktywne, żeby się uspokoić lub poprawić sobie nastrój. Mogą zacząć się okaleczać, gdyż może im to przynosić chwilową ulgę wynikającą z odreagowania. Są to objawy wskazujące na duży poziom stresu i cierpienie, które przytłacza, z którym trudno sobie poradzić. Jak piszą Shanker, Barker (2016), jeżeli młody człowiek nie czuje się bezpiecznie w relacjach społecznych, może to prowadzić wręcz do zalania emocjami, co wywoła określone reakcje – ze strony układu współczulnego złość, agresję, ucieczkę lub – jako reakcja układu przywspółczulnego wycofanie, paraliż. Można to rozumieć jako rozregulowanie emocjonalne które zaburzać będzie funkcjonowanie nastolatka w znaczący sposób.

Strategie pomocy

Ważne jest, by młodzi ludzie na początku nauczyli się rozróżniać w swoich wewnętrznych stanach lęk oraz inne emocje. Umiejętność rozróżnienia i nazwania swych stanów emocjonalnych jest podstawą do ich zrozumienia, a co za tym idzie ich regulowania. Analiza własnych emocji daje możliwość zdystansowania się od trudnych uczuć. Daje też wiedzę o tym, że niektóre stany są bardzo potrzebne np. lęk przed egzaminem zmusza do nauki, a smutek pomaga uporać się ze stratą. Gdy emocje są nadmierne i nieadekwatne do sytuacji, stają się nieprzystosowawcze i prowadzą do powstawania zaburzeń (Hayes, 2021, za: Piechowicz, 2021). Uchwycenie różnicy pomiędzy naturalnym stanem a objawami chorobowymi jest ważne, gdyż uświadamia samej osobie oraz jej otoczeniu, że trzeba szukać pomocy. Jeżeli lęk przekracza normę, konieczna jest pomoc specjalistyczna – psychologiczna, czasami również psychiatryczna. Możemy wyróżnić trzy rodzaje oddziaływań pomocowych w przypadku zaburzeń psychicznych, w tym także lękowych, u młodzieży. W zależności od specyfiki i potrzeb może być wskazana psychoterapia indywidualna lub grupowa, ale też rodzinna. W przypadku nasilonych objawów paraliżujących funkcjonowanie, konieczna może być farmakoterapia (Orwid, Pietruszewski, 1996). Psychoterapia psychodynamiczna ma swoje istotne zastosowanie w terapii zaburzeń lękowych, ze względu na analizę nieświadomych konfliktów czy potrzeb oraz proces, w którym tak znaczącą rolę odgrywa tworzenie bezpiecznej relacji pacjenta z terapeutą. Badania dowodzą również wysokiej skuteczności terapii poznawczo-behawioralnej (wskazanej zwłaszcza w przypadku nasilonych fobii). Przy lęku społecznym w sposób kontrolowany pacjent bierze udział w ekspozycjach społecznych, natomiast wskazany jest tu także trening umiejętności społecznych (Rachman, 2005). W ostatnim czasie wskazuje się na wagę mentalizacji w procesie regulacji afektu oraz zastosowanie technik opartych na mentalizacji w pracy z dziećmi i młodzieżą. Mentalizacja to zdolność do rozumienia zachowań własnych i innych osób w kontekście uczuć, myśli, potrzeb i intencji (Allen, Fonagy, Bateman, 2014, za: Skoczylas, 2022). Rozumiemy wtedy, że dane zachowanie wynika z określonych przeżyć; można rozumieć mentalizację jako rozszerzoną empatię oraz zdolność do przyjmowania perspektywy nie tylko własnej, ale także innych osób. Rozwój zdolności mentalizowania, czyli rozumienia różnych stanów umysłu (własnego i innych osób), związanych z emocjami, potrzebami, marzeniami oznacza też zdolność tolerowania u siebie tych różnorodnych stanów oraz umiejętność ich regulowania. Istotny jest tu odpowiedni poziom uważności i samokontroli (Skoczylas, 2022). Wskazuje się rolę terapii ACT – Terapii Akceptacji i Zaangażowania. W terapii tej dąży się do zwiększenia elastyczności psychologicznej osoby, tak by była w stanie adekwatnie i konstruktywnie reagować w różnych sytuacjach, nawet tych obciążających i stresujących. Podkreśla się rolę dyfuzji – czyli oddzielenia myśli od emocji tak, by emocje nie przytłaczały, nie dominowały nad doświadczeniem. W terapii ACT stosuje się często pracę poprzez metafory np. myśli jako burza itd. Aby skuteczność terapii była wspierana przez zaangażowanych rodziców, pomocny może okazać się program 12 kroków, opracowany przez Fruzzettiego i jego współpracowników (za: Gębka, 2021). Program obejmuje 12 spotkań grupowych, w czasie których rodzice uczą się, jak reagować z empatią i życzliwością w stosunku do swych dzieci, jednocześnie troszcząc się o siebie i swoje potrzeby. Jak mówi Louis Hayes (2021, za: Piechniewicz, 2021), twórczyni modelu terapii ACT, badania wskazują, że tylko wspierający rodzice czy opiekunowie mogą prawdziwie pomóc dorastającym ludziom pokonać trudności i wyzwania okresu dojrzewania. Nie mogą tego uczynić rówieśnicy, nauczyciele czy tak popularni obecnie influencerzy. Przy bliskiej osobie, z którą nastolatek czuje się bezpiecznie, może poradzić sobie nawet z dużymi trudnościami. Czasami potrzebna będzie specjalistyczna pomoc, ale towarzyszący i wspierający opiekun, który towarzyszy młodej osobie na drodze rozwoju, odgrywa najistotniejszą rolę.

Literatura cytowana:

Drozdowski, Piotr (2005), Nerwice: Lęki i fobie, wykład dla Szkoły Psychoterapii Psychodynamicznej, w: Materiały, Krakowskie Centrum Psychodynamiczne, kcp.com.pl/materiały,31.01.2022.

Gębka, Artur (2019), Chcę zagłuszyć ból, w: Psychologia nastolatka, Newsweek Extra,1/2021.

Halkiewicz, Piotr (2020), Zaburzenia lękowe a specyfika okresu dojrzewania, w: Psychologia w praktyce, wrzesień/październik, 2020, Wyd. Media Forum.

Kania-Pytel, Magdalena (2021), Wykorzystanie terapii ACT w terapii problemów emocjonalnych i lękowych wśród dzieci młodzieży wywołanych COVID-19, w:Psychologia w praktyce, lipiec/sierpień 2021, Wyd. Media Forum.

Karp-Szymańska, Agnieszka (2021), Od lęku do lęku, w: Psychologia nastolatka, Newsweek Extra, 5/2021.
Skoczylas, Agnieszka (2022), Metody i techniki mentalizacji w pracy z dziećmi i młodzieżą, w:Psychologia w praktyce, styczeń/luty 2022, Wyd. Media Forum.

Orwid, Maria, Pietruszewski, Kazimierz (1996), Psychiatria dzieci i młodzieży, Dom Wydawnictw Naukowych, Kraków.

Piechniewicz, Zuzanna (2021), Rozmowa z Louise Hayes, Stać się najlepszą wersją siebie, w: Psychologia nastolatka, Newsweek Extra, 5/2021.

Pilecki, Maciej (2021), Wpływ Pandemii COVID-19 na występowanie zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży,  Materiały z konferencji online: Psychospołeczne skutki pandemii COVID-19 wśród młodzieży, która miała miejsce 20 maja 2021 r. i była organizowana w formule on-line przez Centrum Badań Młodzieży Instytutu Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie,a współorganizatorem wydarzenia był Wydział Polityki Społecznej i Zdrowia Urzędu Miasta Krakowa, w: mlodziez.krakow.pl, 31.01.2022.

Rachman, Stanley (2005), Zaburzenia lękowe, Wydawnictwo GWP.

Shanker, Stuart, Barker, Teresa (2016), Self-Reg. Jak pomóc dziecku i (sobie) nie dać się stresowi i żyć pełnią możliwości., Wyd. Mamania, Warszawa. 

Wilk, Maciej (2014), Diagnoza w socjoterapii, Wydawnictwo.

Włoch-Hyla Katarzyna (2019), Lęki u dzieci i nastolatków, w: Doradca w Pomocy Społecznej, Wydawnictwo Media Forum.