Niedostosowanie społeczne w świetle kryzysu adolescencyjnego

Grażyna Frączek-Burgielska

Okres dojrzewania to okres wyjątkowy w rozwoju człowieka. Jego podstawowym celem jest ukształtowanie dojrzałości biologicznej i psychologicznej. Wyróżnić można trzy główne obszary gwałtownych i równoległych zmian, jakie zachodzą u nastolatków- obszar biologiczny, psychologiczny i społeczny (Orwid, Pietruszewski, 1996).Dojrzewanie biologiczne- tzw. skok pokwitaniowy- wywołuje znaczącą zmianę wyglądu ciała, co przyczynia się do szczególnej koncentracji na tym obszarze. Nastolatki mają skłonność do eksperymentowania z  ciałem, podejmowania wyzwań czy ryzykownych zabaw. W obszarze społecznym zauważa się wzrost znaczenia grupy rówieśniczej w stosunku do rodziny pochodzenia. Znamienne jest intensywne poszukiwanie akceptacji i przyjaźni wśród osób z grona rówieśniczego, przy jednoczesnym porównywaniu się i rywalizacji. Intensywnie rozwijają się również funkcje poznawcze, pojawia się zdolność rozumowania abstrakcyjnego. Zaznacza się potrzeba analizowania rzeczywistości , dyskutowania oraz autoanalizy. Najważniejsze staje się pytanie „jaki jestem?” Pojawia się też perspektywa rzutowania siebie w przyszłość-”kim będę?”. Przemiany te dokonują się w wyniku bardzo zintensyfikowanych procesów wewnętrznych oraz relacyjnych. Młody człowiek potrzebuje w tym okresie przede wszystkim stabilnego oparcia w osobach dorosłych. Niewątpliwie okres dorastanie jest czasem swoistego kryzysu i jednocześnie szansą na rozwój (Erikson, Freud, A., w: Orwid, Pietruszewski, 1996).

Zagrożenie niedostosowaniem społecznym to trudności w dostosowaniu się do powszechnie obowiązujących norm i zasad oraz trudności w rozumieniu norm społecznych. Wskazuje się również na trudności w zakresie umiejętności społecznych, jak prawidłowa komunikacja czy zdolność do prawidłowego nawiązywania relacji z innymi oraz trudności w regulacji emocji . Objawy mogą być bardzo różnorodne i obejmują całe spektrum zachowań.  (Torczuk, Łajca,2020). Gdy te trudności stają się bardzo nasilone i uniemożliwiają młodemu człowiekowi prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie mówimy o niedostosowaniu społecznym. W zaburzeniach zachowania często następuje przekroczenie oczekiwań i norm społecznych dla danego wieku, więc nie jest to tylko młodzieńczy bunt czy dziecięca złośliwość. Niepokojące symptomy widoczne są często już we wczesnym etapie szkolnym, kiedy obserwujemy , że dziecko w swym zachowaniu przekracza społeczne normy. Do czynników etiologicznych zalicza się  czynniki środowiskowe- trudności w relacjach rodzinnych, niewłaściwe relacje rówieśnicze czy wartości, na których to środowisko zewnętrzne się opiera. Wśród czynników organicznych wymienia się łagodne problemy neuropsychiczne czy trudności temperamentalne. W obszarze psychologicznym obserwuje się trudności w tworzeniu silnych więzi lub zaburzenia w obszarze więzi wczesnodziecięcych. Wskazuje się znaczenie rozwoju  cywilizacyjnego, w którym brak jednoznacznych wzorców do naśladowania, łatwy dostęp do mediów, zmiany we współczesnej kulturze  i moralności wywołują często niekorzystne skutki w obszarze budowania tożsamości przez nastolatków, sprzyjają też rozwojowi zaburzeń osobowości (także antyspołecznej).

Zaburzenia zachowania mogące skutkować  niedostosowaniem społecznym zalicza do problemów   typowych dla okresu dorastania obok  zaburzeń odżywiania czy depresji młodzieńczej. Trudności diagnostyczne wynikają z faktu, że dla dojrzewania charakterystyczne są burzliwe emocje i zachowania, a zwłaszcza wahania nastroju-tzw. „okres burzy i naporu”. Jest to okres filozoficznych rozważań nad sensem życia. Nie zawsze  spełnione są pełne kryteria zaburzeń- jeżeli obserwuje się krótszy czas trwania objawów czy objawy niepełne. Do charakterystycznych objawów dla nastolatków zalicza się też kompulsywne objadanie się czy kompulsywne głodówki, nagłe załamanie w nauce ,próby samobójcze czy samouszkodzenia, depresje, używanie narkotyków i uzależnienia oraz zachowania przestępcze. (Laufer, M.i M., 2013).

Zaburzenia zachowania to grupa zaburzeń, którą cechuje trwały wzorzec buntowniczych i agresywnych lub aspołecznych zachowań występujących we wszystkich systemach, w których funkcjonuje nastolatek, a więc w systemie rodzinnym, grupie rówieśniczej i w szkole. Do typowych cech zalicza się obniżoną lub niską samoocenę, trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji z rówieśnikami, stosowanie ucieczkowego stylu radzenia sobie ze stresem, stosowanie agresji, konflikty z prawem, wchodzenie w zależności i uleganie negatywnym wpływom, trudności w rozpoznawaniu emocji i mówieniu o nich, eksperymentowanie z używkami w celu obniżenia napięcia emocjonalnego , zakłócanie przez dziecko toku lekcji (Torczuk, Łajca, 2020; Carson, Butcher, Mineka, 2005).Wyróżnia się również uparte i powtarzające się łamanie zasad oraz nieliczenie się z prawami innych, otwartą bądź ukrytą wrogość, nieposłuszeństwo, niski poziom empatii, kłótliwość, mściwość, posługiwanie się kłamstwem, zagniewanie, trudność w przyswojeniu ,a czasami rozumieniu reguł społecznych, wagary, ucieczki z domu, przedwczesne i przygodne kontakty seksualne, bez silniejszych związków emocjonalnych. |U  dziewcząt wzrasta ryzyko niechcianej ciąży. Częste jest stosowanie substancji uzależniających .Objawom mogą towarzyszyć zaburzenia emocjonalne- obniżony nastrój i samoocena, lęk.(Bilikiewicz, 2003).Niektóre zachowania antyspołeczne mogą mieć związek z depresją (Ben-Amos,1992,za:Wilk,2014) jako przykrycie dla uczucia pustki i samotności oraz lęku.

Zachowania powyższe wpływają na stopniowe pogarszanie się relacji ze środowiskiem, narastanie konfliktów w szkole i w domu, a także w środowisku rówieśniczym. Jednocześnie pojawiają się często objawy nerwicowe: lęki, bezsenność, objawy wegetatywne, zaburzenia koncentracji, zaburzenia łaknienia, hipochondryczna koncentracja na własnym ciele i obniżenia nastroju (Orwid, Pietruszewski, 1996).

Należy podkreślić, że dobre warunki rozwoju , życzliwy klimat emocjonalny w środowisku rodzinnym dają duże możliwości skompensowania zaburzeń zachowania. Rodzina odgrywa bardzo  istotną rolę w kształtowaniu odpowiednich wzorców zachowania przez osoby dorosłe. Szczególne  znaczenie ma kwestia zaspokojenia przez dorosłych potrzeb emocjonalnych dziecka- przede wszystkim miłości, uwagi i szacunku.

Podkreśla się wagę  wczesnej diagnozy i oddziaływań terapeutycznych. To, co wpływa mocno negatywnie na rozwój dzieci to brak stabilnej więzi uczuciowej z rodzicami oraz brak stabilnych norm i środków wychowawczych. W niektórych zaburzonych zachowaniach nastolatków dostrzec można komunikaty dotyczące zaspokajania  potrzeby uznania, podziwu i statusu, potrzeby doznawania pomocy oraz potrzeby ponoszenia konsekwencji swych działań .Istotne jest , by problemy z zachowaniem sprawiane przez dziecko zostały zrozumiane jako objawy zaburzeń a nie jako po prostu „złe zachowanie”. Objawy mogą stanowić  symboliczne rozegranie wewnętrznych nieświadomych konfliktów- np. kradzież można rozumieć jako wzbudzenie zainteresowania symbolicznego surowego ojca w postaci np. policjanta czy  jako radzenie sobie z depresyjnością. Zaburzenia zachowania często są wołaniem o większą i bardziej jednoznaczną kontrolę ze strony rodziny lub zainteresowanie. Mogą wiązać się z dysfunkcją systemu rodzinnego. Rodzaj objawów sprawia, że pacjent jak i otoczenie często nie traktują ich jak choroby. Jednakże zachowania powyższe wpływają na stopniowe pogarszanie się relacji ze środowiskiem, narastanie konfliktów w szkole i w domu, a także w środowiskach rówieśniczych.

Metody postępowania zależą od nasilenia objawów i wynikających z nich trudności w funkcjonowaniu. Do podstawowych metod leczenia zalicza się socjo- i psychoterapię, spójny i konsekwentny system wymagań w ramach społeczności leczniczej instytucji terapeutycznej, psychoterapię indywidualną i grupową, pracę z rodziną. Celem oddziaływań terapeutycznych wobec rodziny jest poprawa jakości relacji, rezygnacja z dotychczasowych dezadaptacyjnych sposobów radzenia sobie z trudnościami, rozwijaniu umiejętności wychowawczych i kompetencji rodzicielskich. Ważny jest kontakt i współpraca ze szkołą. Czasami konieczne jest umieszczenie nastolatka w ośrodku wychowawczym (przy diagnozie niedostosowania społecznego).Dziecko często przeżywa to jako odrzucenie- przez rodziców i społeczeństwo, dlatego tak ważne jest zapewnienie w nowym środowisku  życzliwości i akceptacji.

Bardzo istotne znaczenie ma  współpraca z rodzicami. Jak pisał Winnicott (za, Wilk,2014) zachowania antyspołeczne są niczym innym jak wołaniem o pomoc i kontrolę ze strony kochających i stabilnych opiekunów. Bardzo istotnym czynnikiem jest możliwość związania się z ośrodkiem czy oddziałem psychoterapeutycznym i stanowi ona bardzo ważny element terapii (Wilk, 2014) . Stabilne środowisko, oparte na przejrzystych zasadach, które ograniczają , ale  jednocześnie zapewniają poczucie bezpieczeństwa, przy ścisłej współpracy z rodzicami czy opiekunami, dają szansę  młodej osobie na  prawidłowy rozwój. Wówczas ta trudna droga do niezależności i dorosłości może zaprowadzić ostatecznie w stronę dojrzałości i przystosowania do funkcjonowania w relacjach z innymi ludźmi.

Literatura cytowana:

• Bilikiewicz,A.(red.), psychiatria (2003), Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa.
• Carson, Butcher,Mineka(2005), Psychologia zaburzeń, Wyd. GWP, Gdańsk.
• Laufer M.,Laufer M. (2013), Okres dojrzewania i załamanie rozwoju, Wyd. Oficyna Ingenium., Warszawa.
• Orwid,Pietruszewski (1996), Psychiatria dzieci i młodzieży.
• Torczuk-Łajca, I., Osoba małoletnia z niedostosowaniem w obszarze funkcjonowania w środowisku rówieśniczym – metody pracy z pacjentem i rodzicami, w: Teczka psychologa i psychoterapeuty, Wyd. Media Forum.
• Wilk,M., Diagnoza w socjoterapii (2014), Wyd. GWP., Gdańsk.