Rodzina jako środowisko wychowawcze
Rodzina jako środowisko wychowawcze
Rodzina w życiu człowieka ma pierwszoplanowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju biologicznego, psychicznego, społecznego i emocjonalnego. Ma ona do wykonania dwa zadania: wobec społeczeństwa i wobec jej członków[1]. W rodzinie odbywa się socjalizacja pierwotna, która jest najistotniejszym czynnikiem rozwoju dziecka w zakresie wszystkich obszarów jego funkcjonowania, ponieważ stanowi mini społeczeństwo, mikrostrukturę, a jej podłożem jest wspólny mini system specyficznych znaczeń i wartości. Bardzo ważne jest znaczenie kontaktów i więzi emocjonalnych. Podkreśla się też bliskość psychiczną i duchową, jako bardzo ważny czynnik rozwoju jednostki[2]. Rodzina odgrywa kształtującą rolę w osobowości dzieci i młodzieży, bo jest ona pierwszą grupą społeczną w ich życiu. Jest to pierwsze i podstawowe środowisko aktywności i rozwoju człowieka. Tworzy ona małą grupę społeczną o przewadze bezpośrednich kontaktów, bliskich i intymnych więzi międzyosobowych. Jest ona fragmentem środowiska społecznego, w jakim żyje i rozwija się człowiek. Wpływ środowiska rodzinnego na kształtowanie się osobowości dziecka odbywa się na dwóch poziomach: jako świadoma praca wychowawcza oraz jako oddziaływanie niezamierzone, ponieważ odbywa się ono w normalnych warunkach, codziennych sytuacjach, w sposób stały i ciągły, we względnie stabilnym, choć dynamicznym środowisku. „Proces wychowania jest często żywiołowy, spontaniczny, rzadziej natomiast staje się w pełni świadomą i planowaną działalnością”[3].
M. Przetacznik określa rodzinę jako „podstawową grupę, w której członkowie pozostają ze sobą w bliskim kontakcie i wzajemnie ze sobą współpracują, zaspakaja ona wszystkie potrzeby biologiczne i psychiczne dziecka, oddziałuje na jednostkę w sposób pośredni lub bezpośredni tak, że zostają osiągnięte określone skutki wychowawcze”[4].
Rodzice jako wzorce osobowe i osoby znaczące w rozwoju człowieka są pierwszym źródłem kształtowania postaw życiowych, hierarchii wartości, ocen moralnych. Przekaz ten odbywa się na drodze identyfikacji. Jest to mechanizm podstawowy w kształtowaniu się osobowości, gdyż stanowi źródło przekazywania ideałów, wartości i tradycji rodzinnych. W procesie identyfikacji duże znaczenie mają elementy relacyjne z osobami znaczącymi w interakcji. Najważniejszym czynnikiem jest komunikacja, gdyż kształtuje model wzajemnych relacji. Poprzez te relacje przekazywane są pewne wiadomości, emocje, uczucia, postawy czy przekonania[5].
Decydującym czynnikiem w wychowaniu jest osobowość samych rodziców, ponieważ dziecko nabywa wzory zachowań oraz ról w rodzinie i społeczeństwie przez naśladowanie oraz psychiczne upodabnianie się do nich. Wartości, które oni cenią w życiu, cele, do których dążą, styl życia jaki prezentują, to czynniki kształtujące osobowość ich dzieci[6].
W procesie wychowania rodzice przyjmują różne postawy. Czasami nie uświadamiają sobie do końca, że zawsze ich zachowanie wywiera silny wpływ na dziecko – dobry lub zły,
a w konsekwencji rzutuje na jego przyszłość. Postawy rodzicielskie wobec dzieci mogą stwarzać warunki do prawidłowego rozwoju lub wpływać ujemnie na kształtowanie się ich osobowości. Wszystko jednak zależy od tego jak rodzice rozumieją swoją rolę jako ojca i matki. Czy przekonani są o ważności swej roli, czy uważają ją za mało ważną. Negatywne postawy rodzicielskie charakteryzujące się unikaniem, chłodem uczuciowym w stosunku do dziecka, niezaspokojeniem jego potrzeb życzliwości, ciepła miłości, kontaktów – powodują u dzieci zahamowania w sferze uczuciowej, trudności w nawiązywaniu i utrwalaniu więzi uczuciowej z innymi, nieufność, ucieczką w samotność.
Znaczenie rodziny jest bardzo ważne i wynika z faktu, iż jako pierwsze środowisko wychowawcze wpływa na jednostkę najsilniej. Doświadczenia z najwcześniejszych lat zostawiają głębokie ślady w osobowości i kształtowaniu jej podstawowej struktury. Późniejsze doświadczenia mają drugorzędne znaczenie.
A. Brzezińska przytacza psychologiczne konsekwencje różnych sposobów wychowywania dziecka. Jeżeli wychowywanie jest nadmiernie surowe, gdy rodzice stawiają dziecku zbyt wysokie wymagania i nigdy nie są zadowoleni z osiąganych rezultatów, może dojść do rozwinięcia się poczucia niższości w stosunku do innych. Wczesne przeżycia zwykle zalegają w podświadomości pozostawiając ślad w osobowości człowieka pod postacią świadomych lub nieświadomych lęków i zachowań[7]. Psychologowie zgodni są, co do tego, że atmosfera emocjonalna w rodzinie wywiera znaczny wpływ na rozwój charakteru jednostki, jej osobowości i warunkuje jej późniejsze zachowanie. Miłość, życzliwość, spokój panujące w rodzinie dają poczucie bezpieczeństwa. Napięcia, konflikty, niechęć – uniemożliwiają proces dobrego wychowania. Atmosfera wychowawcza tworzona jest przez odniesienia rodziców względem siebie oraz względem dzieci. Na klimat w rodzinie wpływa między innymi odpowiedni rytm życia domowego, rozkład codziennych obowiązków, które ułatwiają tworzenie pozytywnych relacji między domownikami.
Badania H. Cudak dowodzą, że aż w 93% współczesnych rodzin zaburzona jest atmosfera życia domowego. Za główne przyczyny konfliktów respondenci uznali braki finansowe, alkoholizm jednego bądź obojga rodziców, trudności wychowawcze z dziećmi. Jak ukazały badania, rodzina staje się dysfunkcyjną, gdy nie wypełnia należycie swoich funkcji lub w jakimś stopniu jest ograniczona. Każde zaburzenie w rodzinie wpływa przede wszystkim na jej członków, gdyż blokowane są określone potrzeby, które nie mogą być w pełni zaspokojone. Długotrwały niedosyt potrzeb może zostawiać ślad na całe życie w psychice dziecka, a potem już człowieka dorosłego. Na każdym kroku obserwuje się skutki ich niezaspokajania. Przejawia się to przede wszystkim w takich przeżyciach i zachowaniu jednostki jak np. lęk, samotność, cierpienie, antyspołeczne wypaczenie osobowości, sztywny upór, rezygnacja, apatia, wyparcie ze świadomości, regresja, alkoholizm, agresja, izolacja, poczucie wyobcowania, utrata sensu życia czy choroby. J. Rostowski podaje skutki zaburzeń funkcji wychowawczych w rodzinie, które prowadzą do osamotnienia, nieprawidłowego przebiegu procesu socjalizacji, w szczególności w dzieciństwie i młodości. Sytuacja taka przyczynia się do deficytu w zakresie kompetencji społecznych oraz strategii wchodzenia w relacje interpersonalne. Braki w socjalizacji mogą prowadzić u jednostki do występowania lęku przed odrzuceniem, nierozumieniem ze strony członków grupy lub do niskiej samooceny w relacjach interpersonalnych. Należy zauważyć, że w przypadku braków uspołecznienia, osamotnienie może mieć charakter bardziej trwały i winę za to ponoszą w znacznym stopniu rodzice. Również rodzina zdezintegrowana lub prawidłowo funkcjonująca, ale z pewnymi brakami w poziomie funkcjonowania małżeńskiego, będzie przyczyniała się do powstawania poczucia osamotnienia jej członków.
Prawidłowo ukształtowana i funkcjonująca rodzina nabiera cech środowiska wychowawczego. Dostarcza ona bardzo wielu sytuacji, w których poszczególni członkowie oddziałują na siebie poprzez podejście do zadań i obowiązków rodzinnych, zawodowych, społecznych. Kultura życia rodzinnego wymaga, nie tylko zaspakajania potrzeb niezbędnych do życia. Konieczne jest zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, jakimi są potrzeby emocjonalne, potrzeby kontaktów międzyludzkich, potrzeby uczestnictwa kulturalnego. W środowisku rodzinnym dokonuje się podstawowy proces wychowania dziecka i wprowadzenia go w krąg kontaktów społecznych. Rodzina wprowadzająca dziecko w świat kultury społeczeństwa, w którym żyje, uczy je zrozumienia kultury oraz wypełniania określonych ról społecznych. Pomaga mu w osiągnięciu takiego rozwoju osobowości, aby mogło się stać pełnowartościowym członkiem społeczeństwa.
Wychowanie człowieka to wielka sztuka polegająca na stworzeniu odpowiedniej relacji osobowej w rodzinie. Istotą tej relacji jest przekazywanie cennych wartości: dobra, piękna, miłości, prawdy po to, aby umożliwić osiągnięcie pełnego rozwoju osobowości, odpowiednio przygotować do wypełniania zadań, jakie postawi przed nim życie.
Alicja Kulesz – Kona
Bibliografia:
- Brzezińska A. (2000) Społeczna psychologia rozwojowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
- Cudak H. (2001) Problemy uspołecznienia dzieci jedynych w rodzinie współczesnej. W: Z. Tyszka (red.), Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
- Dryll E. (1995) Trudności wychowawcze: analiza interakcji matka-dziecko w sytuacjach konfliktowych. Warszawa: Oficyna Wychowawcza WPUW.
- Ostrowska K. (1999) Rodzina pierwszym środowiskiem wychowawczym. Kobieta pierwszą wychowawczynią. W: Wychowanie do życia w rodzinie. Warszawa: Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej.
- Przetacznik M., Makiełło G. (1985) Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. Warszawa: WSiP.
- Przetacznikowa M, Włodarski Z. (1979) Psychologia Wychowawcza. Warszawa: PWN.
- Rostowski J. (1987) Zarys psychologii małżeństwa. Warszawa: PWN.
- Ziemska M. (1980) Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka.
W: M. Ziemska (red.), Rodzina i dziecko. Warszawa: PWN.
[1] Ziemska M. (1980) Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka.
W: M. Ziemska (red.), Rodzina i dziecko. Warszawa: PWN.
[2] Dryll E. (1995) Trudności wychowawcze: analiza interakcji matka-dziecko w sytuacjach konfliktowych. Warszawa: Oficyna Wychowawcza WPUW.
[3] Przetacznikowa M, Włodarski Z. (1979) Psychologia Wychowawcza. Warszawa: PWN, s. 435
[4] Przetacznik M., Makiełło G. (1985) Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. Warszawa: WSiP, s. 300
[5] Ostrowska K. (1999) Rodzina pierwszym środowiskiem wychowawczym. Kobieta pierwszą wychowawczynią. W: Wychowanie do życia w rodzinie. Warszawa: Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej
[6] Przetacznikowa M, Włodarski Z. (1979) Psychologia Wychowawcza. Warszawa: PWN
[7] Brzezińska A. (2000) Społeczna psychologia rozwojowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar