Temperament – czym jest i jaka jest jego rola w życiu nastolatka?

Aleksandra Fiałek

Temperament – czym jest i jaka jest jego rola w życiu nastolatka?

Temperament to pojęcie większości osób dobrze znane. Mówi się na przykład, że ktoś ma „gorący temperament” albo czasem usłyszymy: „Ty to masz temperament!”. Nie zastanawiamy się nad tym, czym temperament jest, a być może powinniśmy, ponieważ jest to zespół cech uwarunkowanych biologicznie, które manifestują się od wczesnych momentów życia człowieka i wyznaczają względnie stałe, emocjonalne oraz behawioralne wzorce reagowania (Kagan, 1994). Czytając, że temperament ma uwarunkowanie biologiczne być może przychodzi do głowy pytanie, czy to oznacza, że za temperament odpowiadają geny? Odpowiedź jest twierdząca, natomiast nie tylko geny, ale również, jak można się domyślać, środowisko. Geny są odpowiedzialne za nasilenie konkretnej cechy, ale środowisko może wpłynąć na wzmocnienie lub osłabienie nasilenia danej cechy. Kiedy zauważamy, że nasza nastoletnia córka, podobnie jak my jest osobą impulsywną (a my swojej impulsywności nie lubimy) nie starajmy się stłumić tej cechy poprzez nieprzyjemne komentarze. Jak reagować? Warto usiąść z nastolatką i wytłumaczyć jej, że w naszej rodzinie impulsywność może się zdarzać częściej i powoduje podejmowanie nieprzemyślanych decyzji. Już sama informacja od rodzica ma bardzo duże znaczenie, pozwala ostrzec dziecko przed potencjalnymi zagrożeniami. Nastolatka wie, że przed podejmowaniem ważnych decyzji życiowych powinna przeanalizować argumenty za i przeciw, innymi słowy, zastanowić się kilka razy.

Co ciekawe, pierwsze koncepcje odnoszące się do temperamentu mają swoją genezę już w starożytności, a konkretniej, w filozofii Hipokratesa oraz Galena. Zwrócili oni bowiem uwagę na to, że można wyróżnić cztery prototypy temperamentu, które, co interesujące
w dalszym ciągu są obecnie znane, a nawet w mowie potocznej wykorzystywane. Kto z nas nie słyszał takich określeń jak choleryk, sangwinik, melancholik czy flegmatyk? Wydaje się, że dużej liczby osób są one znane, ale pewnie mniejszość wie, że ich geneza sięga czasów starożytnych. Co w praktyce oznaczają te określenia? Choleryk to osoba wysoko pobudliwa, sangwinik to osoba towarzyska, melancholik z kolei cechuje się dużą wrażliwością a flegmatyk z reguły podejmuje decyzje w oparciu o rozważną i dokładną analizę (Strelau, 1969). Obecnie wiemy, że te cztery określenia są bardzo uproszczone, ale ich powstanie miało wpływ na współczesne rozważania dotyczące temperamentu. Jedną z teorii dotyczących temperamentu, która we współczesnej psychologii ma istotne znaczenie jest ta autorstwa Costy oraz McCrae i nazwana jest Modelem Wielkiej Piątki. Teoria ta zakłada, że osobowość jest kształtowana przez pięć kluczowych czynników – cech temperamentu takich jak Neurotyczność, Ekstrawersja, Otwartość na doświadczenia, Ugodowość oraz Sumienność (Costa, McCrae, 1992). Proporcja tych cech decyduje o naszym codziennym funkcjonowaniu czy relacjach międzyludzkich.

Rozwój temperamentu u nastolatków.

Temperament stanowi podstawę rozwoju osobowości człowieka, a w okresie nastoletnim podlega istotnym modyfikacjom. Należy wiedzieć, że temperament ukierunkowuje nastolatka na określone obszary życia społecznego, w których ma okazję się realizować, rozwijać swoje talenty. Dla przykładu, nastolatka z dużą wrażliwością może interesować się muzyką, sztuką i filozofią. Będzie uważna na osoby dla niej ważne, na krzywdę i cierpienie innych. Należy skupić się właśnie na tych cechach nastolatki, które są jej atutami i talentami. Warto uświadamiać młodym osobom, jakie mają talenty, a co utrudnia im codzienne funkcjonowanie. Ważnym składnikiem pracy z młodym człowiekiem jest akceptacja różnorodności, tego, że każdy człowiek ma swoje zdolności i predyspozycje. Nastolatka, która obserwuje siebie, otrzymuje wsparcie od rodzica/opiekuna ma szansę wzmocnić te cechy temperamentu, które będą decydować o jej zasobach. Temperament różnicuje predyspozycje naszych dzieci, dlatego część z nich szybciej będzie nawiązywała znajomości, część będzie bardziej emocjonalna, a jeszcze inne będą osiągały dobre wyniki w nauce i z łatwością będą umiały skupić uwagę na zadaniach. Dlaczego jeszcze temperament ma tak duże znaczenie dla rozwoju dziecka? Jako ludzie, mamy podobne potrzeby emocjonalne. Ważne są dla nas na przykład poczucie bezpieczeństwa, przynależności czy własnej wartości. Potrzeby te mają charakter uniwersalny, ale ich nasilenie może być różne u każdego człowieka. A więc, właśnie ze względu na temperament dziecko może potrzebować od nas więcej uwagi albo więcej cierpliwości. Temperament dziecka jest dla nas informacją o tym czego potrzebuje, aby czuć się bezpiecznie i móc radzić sobie z wyzwaniami rozwojowymi. Temperament dziecka ma również wpływ na wybór strategii radzenia sobie z emocjami takimi jak złość, strach czy smutek.

Okres nastoletni to szczególny czas, w którym dokonują się intensywne zmiany zarówno fizyczne, jak i psychospołeczne. Nastolatki muszą zmierzyć się z szeregiem wyzwań społecznych i kulturowy, a w tym samym czasie w ich mózgach tworzą się nowe obwody neuronalne. Okres nastoletni to również czas, w którym najważniejszą grupą odniesienia stają się rówieśnicy. Zmotywowane do rozwijania zainteresowań, pasji może okazać się trudniejsze niż w czasach dzieciństwa. Jak więc motywować nastolatka, zwracając uwagę na jego temperament? Na wstępie warto odpowiedzieć sobie, jak dobrze znamy nasze dziecko? Czy przypadkiem nadal nie mamy w głowie obrazu z czasów dzieciństwa? Czy wiemy co wywołuje lęk naszej nastolatki? Czy wiemy czym się interesuje, co budzi jej ekscytację? Skoro nasza nastolatka się zmienia, jej temperament ulega modyfikacji to i styl komunikacji powinien być dostosowany do wieku. Kluczem do poznania jest wspólne spędzanie czasu oraz słuchanie. Nastolatek musi wiedzieć, że jesteśmy, chcemy go wysłuchać, poznać i co bardzo ważne – zrozumieć. Dzięki uważnemu towarzyszeniu jesteśmy w stanie zauważyć jaki temperament ma nasza córka, jakie są powody jej określonych reakcji. Obserwacje i wnioski jakie uzyskamy pozwolą nam określić sposoby motywowania naszych córek.

Podsumowując, temperament stanowi podstawę rozwoju osobowości, jest uwarunkowany biologicznie, ale w trakcie życia ulega modyfikacji, między innymi za sprawą środowiska. Można również powiedzieć, że temperament to sposób reagowania emocjami na otaczającą rzeczywistość. Skoro tak, to w pracy nad temperamentem pożyteczne mogą okazać się techniki uważności i współczucia. Praktykowanie życzliwości oraz wyrozumiałości względem własnych błędów i słabości oraz świadomość, że nie zawsze jest się zdolnym do zrealizowania swoich oczekiwań pozwala uniknąć stresu, frustracji oraz wyolbrzymionej samokrytyki (Neff, 2003).

Bibliografia
1. Costa Jr., P. T., McCrae, R. R. (1992). Revised NEO Personality Inventory (NEO-PI-R) and NEO Five Factor Inventory (NEO-FFI). Professional manual. Odessa, Fl: Psychological Assessment Resources.

2. Kagan, S. (1994). Cooperative Learning. San Clemente, California, Kagan Publishing

3. Neff, K. (2003). Self-compassion: an alternative conceptualization of a healthy attitude toward one self, Self and Identity, 2, 85-100.

4. Strelau, J. (1969). Temperament i typ układu nerwowego”, Warszawa, Wydawnictwo, Wydawnictwo Naukowe PWN