Trauma – jej konsekwencje i sposoby ich przezwyciężania

Grażyna Frączek-Burgielska

Trauma – jej konsekwencje i sposoby ich przezwyciężania

   Słowo „trauma” budzi wiele skojarzeń, związanych z przeżyciami, które są przytłaczające i obezwładniające, zaburzają spokój wewnętrzny i wytrącają z prawidłowego funkcjonowania. Współcześnie słowo to jest bardzo popularne, często nadużywane, stosowane powszechnie i nieadekwatnie lub w kontekście potocznym. Ostatnie dwa lata zmusiły nas jednak do przyjrzenia się znaczeniu tego słowa na nowo w kontekście traumy związanej z pandemią COVID-19, a obecnie także traumy wojennej. Wydarzenia traumatyczne, które dla każdego mogą oznaczać inną sytuacją, która przekracza zdolności adaptacyjne, mają ogromny wpływ na nasze życie. Szczególnie bezbronne wobec traumatycznych sytuacji są dzieci – ze względu na niedojrzałe mechanizmy obronne zasięg wpływu urazu będzie zdecydowanie większy. Konsekwencje będą zatem długofalowe i mogą wyrażać się pod postacią różnorodnych zaburzeń – lękowych, dysocjacyjnych oraz wpływać na osobowość, znacząco zaburzając proces jej kształtowania się. Do traumatycznych wydarzeń zaliczyć należy m.in. wypadki losowe, pożary, katastrofy naturalne, doświadczenie wojny, bycie świadkiem przemocy, szczególnie wobec znaczących osób, doświadczenie przemocy fizycznej i psychicznej ze strony opiekunów, utratę ważnej osoby, domu przedmiotu przywiązania, przewlekłe zaniedbanie czy nieodpowiednią opiekę ze strony rodziców/opiekunów z powodu ich problemów emocjonalnych/psychicznych. Ogromne znaczenie w radzeniu sobie z sytuacjami urazowymi mają zasoby psychiczne i emocjonalne danej osoby. Osoba otoczona miłością, opieką szybciej i lepiej poradzi sobie z trudnymi wydarzeniami niż osoba pozbawiona emocjonalnego wsparcia i poczucia bezpieczeństwa (Wnęk, 2022). Idea rezyliencji czyli indywidualnej odporności lub sprężystości wyjaśnia różnorodne rekcje ludzi w obliczu traumy (Fonagy i in. 1994, za: Bomba, 2022). Osoba o dużej odporności psychicznej, pomimo bardzo trudnych wydarzeń życiowych, będzie potrafiła sobie z nimi konstruktywnie poradzić, jednocześnie rozwijając się emocjonalnie.

PTSD a trauma

Na skutek doświadczenia wydarzeń, które stanowią w przeżyciu osoby zagrożenie dla życia jej lub innych osób, może rozwinąć się zespół stresu pourazowego – PTSD (posttraumatic stress disorder).

Zjawisko występowania zespołu stresu pourazowego obserwowane było już w starożytności i miało związek z przeżyciami w czasie wojny, szczególnie u biorących udział w walkach żołnierzy. Opisywano bezsenność, ataki histerii, nawracające natrętne wspomnienia urazowych doświadczeń. Naukowe podejście do opisu traumy wojennej przedstawiał m.in. Charles Samuel Myers pisząc o koncepcji szoku artyleryjskiego w odniesieniu do zaburzeń psychicznych u żołnierzy walczących w I wojnie światowej (za: Prusko, 2019).

Objawy PTSD

Najnowsza klasyfikacja chorób ICD-11 wskazuje, że rozpoznanie PTSD – zespołu stresu pourazowego – jest możliwe w sytuacji, gdy objawy powstały wskutek narażenia na jednorazowe ekstremalnie zagrażające doświadczenie lub serię wydarzeń zagrażających. Objawy obejmują 3 kategorie:

1. Ponowne przeżywanie traumatycznego wydarzenia w teraźniejszości – natrętne, żywe wspomnienia, retrospekcje lub koszmary, przy jednoczesnym odczuwaniu silnych emocji, szczególnie strachu lub grozy oraz silnymi odczuciami fizycznymi.

2. Unikanie myśli i wspomnień o wydarzeniu, sytuacji czy osobach przypominających dane doświadczenie.

3. Uporczywe nadreagowanie, postrzeganie zwiększonego zagrożenia na co dzień, nadmierna reakcja na bodźce z otoczenia, np. dźwięki, hałas.

Objawy muszą występować przez kilka tygodni i znacznie zaburzać funkcjonowanie jednostki w obszarze prywatnym, zawodowym i społecznym. Wyróżniono także PTSD – czyli złożony zespół stresu pourazowego, który powstaje na skutek nie jednego, a serii traumatyzujących doświadczeń (Prusko, 2019; Kruchowska, 2022).

 U dzieci, które doświadczają traumy obserwuje się duże zmiany w obszarze reakcji fizjologicznych – problemy ze snem, zaburzenia jedzenia, nadaktywność/apatia, nadwrażliwość na bodźce; wybuchy agresji, silne reakcje lękowe (koszmary senne, moczenie, panika), zaburzenia koncentracji uwagi, regresja, utrata zdolności czytania i pisania. U młodzieży charakterystyczne będą reakcje agresywne i autoagresywne (samookaleczenia, próby samobójcze), nadużywanie substancji psychoaktywnych, alkoholu, Internetu, zachowania ryzykowne, zaburzenia jedzenia – kompulsywne objadanie się, wymioty (Wnęk, 2022).  Zespół stresu pourazowego może wpłynąć na rozwój innych zaburzeń lękowych u danej osoby – jak zespół lęku uogólnionego czy fobię społeczną (Bajus, 2022). Osoby, które doświadczyły w dzieciństwie traumatycznych przeżyć – jak porzucenie, zaniedbanie, przemoc psychiczna i/lub fizyczna, molestowanie, gwałt – są w o wiele większym stopniu narażone na wykształcenie się i utrwalenie nieadaptacyjnych wzorców funkcjonowania. Często doświadczają one zaburzeń lękowych i depresyjnych, ale ze względu na głębokość doznanych ran, rozwój ich osobowości również może zostać zaburzony. Część z tych osób cierpi z powodu głębokich zaburzeń osobowości – zaburzenia osobowości typu borderline czy histrioniczne. Czasami zaburzenie kształtuje się na lżejszym poziomie jak w przypadku osobowości zależnej, ale nadal bardzo utrudnia funkcjonowanie. Wiele z tych osób prezentuje objawy z obszaru autodestrukcji (samookaleczenia, próby samobójcze), zachowania impulsywne, chwiejność emocjonalną – w odpowiedzi na bardzo silny bodziec traumatyczny lub na przewlekłe, powtarzające się traumatyzujące sytuacje. U młodych osób zachowania agresywne i autoagresywne mogą być zbyt szybko zinterpretowane jako wyraz buntu młodzieńczego, należy jednak zastanowić się nad kwestią traumy – czy dana osoba mogła jej doświadczyć i czy mogło to wpłynąć na jej obecny stan i funkcjonowanie? (Wnęk, 2022). Reakcja na traumatyczne doświadczenia może prowadzić do wystąpienia stanów dysocjacji i w konsekwencji do zaburzeń dysocjacyjnych. Mogą one przejawiać się m. in. w stanach amnezji (zapominania) o trudnych i przerażających doświadczeniach, poczuciu obcości świata (derealizacja) i siebie samego (depersonalizacja). Stany te są konsekwencją uruchomienia mechanizmów obronnych w reakcji na traumę. Poczucie braku realności zdarzeń lub uznanie, że nie dotyczą danej osoby, tylko kogoś obcego, poczucie bycia obserwatorem siebie samego są formą radzenia sobie z cierpieniem ponad siły  (Grabarczyk, 2021). Częstym mechanizmem samoleczenia stanów postraumatycznych jest sięganie po używki. Osoby, które w dzieciństwie doświadczyły traumy związanej z przemocą psychiczną, fizyczną lub seksualną – są o wiele bardziej podatne na rozwój uzależnienia. Uzależnienie rozwija się u osób straumatyzowanych dlatego, że sięganie po leki, alkohol czy narkotyki pozwala łagodzić stany napięcia i lęku, redukować napady paniki czy bezsenność, jednocześnie dając ukojenie i zapomnienie okrutnych i przerażających doświadczeń. Stan euforii i uspokojenia jednak szybko mija, dlatego osoba w traumie sięga po kolejne i kolejne dawki substancji, by regulować rozchwiane stany emocjonalne i zapobiec pogłębieniu objawów z obszaru PTSD (Melka-Roszczyk, 2022).

Jak pomóc osobie, która doświadczyła traumy?

Osoba, która doświadczyła traumy, żyje w ciągłym napięciu i lęku. Nawet, jeśli pozornie funkcjonuje prawidłowo, nieświadomie czający się lęk nie pozwala o sobie zapomnieć i w niespodziewanych zupełnie momentach daje o sobie znać. Znane jest zjawisko tzw. flashbacków – czyli intruzywnych wspomnień związanych z urazowym przeżyciem, jest typowe dla osób ze zdiagnozowanym PTSD. To, co wydaje się być szczególnie istotne dla osób starumatyzowanych, to odzyskanie przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa. W zależności od tego, czy wyjściowo było ono wysokie czy niskie, proces ten będzie wymagał mniej lub więcej czasu.  Czasami wystarczy krótkoterminowa psychoterapia, w innym przypadku będzie ona trwała latami. Ważne, by wyrwać osobę z poczucia beznadziei, braku autonomii oraz identyfikacji z rolą ofiary – co postulował Antoni Kępiński. Psychoterapia osób dotkniętych traumą powinna być skoncentrowana na odzyskaniu kontroli oraz poczucia podmiotowści (Bomba, 2022).

Wśród metod terapii traumy wymienia się w ostatnich latach terapię EMDR – Eye Movement Desensitization and Reprocessing. Metoda ta polega na wprawianiu pacjenta w szczególny stan, podobny do transu hipnotycznego, za pomocą określonych ruchów gałek ocznych. Dzięki temu osoba straumatyzowana ma szansę przenieść wspomnienia z ciała migdałowatego do kory mózgowej. Pozwala to na ponowne ich opracowanie w sposób dojrzały i bez poczucia zagrożenia (Lipke, 2000, za: Pisarek, 2022).

Inną znaną techniką jest technika nawarstwiania, która pozwala na stopniowe opracowywanie poznawcze i emocjonalne traumatycznych przeżyć tak, by mogły one zostać zintegrowane przez osobę w sposób pozwalający na dalsze dobre funkcjonowanie (Kusiak-Brownstein, 2022).

Znaczącą teorią, która ma przełożenie na pracę z osobami w traumie, jest teoria poliwagalna Porgesa. Zakłada ona, że wszelkie stany emocjonalne mają swoje odzwierciedlenie w reakcjach układu autonomicznego. Najdłuższy nerw w ciele – nerw błędny – przetwarza i rejestruje wszelkie informacje emocjonalne, w szczególności informacje o traumie zapisują się mocno. Nieświadome emocje i reakcje wymagają poznania siebie i wyciszenia tak, by osoba mogła odzyskać poczucie bezpieczeństwa. Reakcje układu autonomicznego mają swoje źródło i dają możliwość przetrwania trudnych sytuacji, dlatego nie należy ich wypierać czy wstydzić się, tylko poznać i zrozumieć (Pardela, 2022).

Poszczególne techniki pracy z traumą są bardzo pomocne i nadają określony kierunek oddziaływaniom, które wymagają od osób pomagających szczególnej wrażliwości i doświadczenia. Jednak to przede wszystkim stworzenie bezpiecznej relacji w ramach psychoterapii indywidualnej, w której jest przestrzeń do odsłonięcia się, wyjawienia swych najgłębszych ran, wydaje się być głównym czynnikiem leczącym. Korekcyjna, nowa relacja, która kształtuje się w procesie terapii pozwala wyleczyć się z traumy relacyjnej, w której najbliższa osoba krzywdziła, niszczyła, stosowała przemoc jakiegokolwiek rodzaju lub dopuściła się znaczących zaniedbań. Otwarcie się na taką nową, bezpieczną relację będzie wymagało jednak czasu (Sadecka, 2022). Niektórzy ludzie, którzy doświadczyli traumy, mogą po przepracowaniu jej doświadczyć wzrostu potraumatycznego. Wśród rozwojowych zmian wymienia się m. in. poczucie siły, wzrost empatii i altruizmu, docenianie życia i relacji międzyludzkich, rozwój duchowy i religijny (Gross, 2022).

Literatura cytowana:

 Bajus, Anna (2022), Zespół stresu pourazowego (PTSD a inne zaburzenia lękowe – pułapki diagnostyczne, w: Psychologia w praktyce, nr 5, Wydawnictwo Media Forum.

Bomba, Jacek (2022), Błędne koło traumy, w: Psychologia w praktyce, nr 5, Wydawnictwo Media Forum.

Brodowska Elżbieta (2017), Trauma zerwanych więzi. Dysocjacja a samookaleczenia, w: Psychologia w praktyce, nr 2, Wydawnictwo Media Forum.

 Grabarczyk, Elżbieta (2021), Zaburzenia dysocjacyjne po traumie – diagnoza, studium przypadku, techniki i narzędzia do pracy, w: Doradca w pomocy społecznej, nr 87, Wydawnictwo Media Forum.

 Gross Renata (2022), Pozytywne konsekwencje doświadczania traumatycznych wydarzeń życiowych. Wzrost postraumatyczny, w: Psychologia w praktyce, nr 5, Wydawnictwo Media Forum.

Kusiak-Brownstein, Alicja (2022), Nawarstwianie jako technika pracy z traumą, w: Kruchowska, Ewa (2022), C-PTSD – diagnoza i studium przypadku psychoterapii traumy złożonej w nurcie poznawczo-behawioralnym, w: Psychologia w praktyce, nr 5, Wydawnictwo Media Forum.

Melka-Roszczyk, Marta (2022), Uzależnienie jako odpowiedź na przeżytą traumę, w: Psychologia w praktyce, nr 5, Wydawnictwo Media Forum.

Pardela, K. (2022), teoriapoliwagalna.com.

Pisarek, Maja (2022), Wykorzystanie EMDR w terapii traumy, w: Psychologia w praktyce, nr 5, Wydawnictwo Media Forum.

Prusko Iwona (2019), PTSD i złożony zespół stresu pourazowego w nowej klasyfikacji ICD-11.

Sadecka Sabina (2022), Trauma relacyjna i jej konsekwencje, w: Charaktery, nr 6.

Wnęk Marcelina, Uczeń z traumą – powrót do szkoły po trudnych przeżyciach, webinar udostępniony przez: Platforma Edukacyjna Nauczycieli, 2022.