Trudności rozwojowe dzieci i młodzieży predysponujące do wystąpienia problemów w obszarze dostosowania społecznego

Trudności rozwojowe dzieci i młodzieży predysponujące do wystąpienia problemów w obszarze dostosowania społecznego

Grażyna Frączek-Burgielska

Niedostosowanie społeczne to szerokie pojęcie, w ramach którego mieszczą się różnorodne trudności jednostki w funkcjonowaniu w społeczeństwie, w relacjach z innymi ludźmi. Problemy te obejmują zasadniczo nieumiejętność dostosowania się do norm i zasad, tendencję do ich łamania i przekraczania. Istotną cechą wspólną w rozwoju osób z tego typu trudnościami jest deficyt kompetencji społecznych, który utrudnia lub w znacznym stopniu uniemożliwia nawiązanie prawidłowych relacji w przedszkolu, później szkole – z rówieśnikami i nauczycielami, który może znacząco zaburzać relacje rodzinne, a przede wszystkim rozwój indywidualny.

Co może prowadzić do rozwoju niedostosowania społecznego?

Istnieją pewne czynniki, cechy predysponujące do wystąpienia w przyszłości problemów z funkcjonowaniem w relacjach społecznych czy wręcz prowadzące do niedostosowania społecznego. Określone zaburzenia funkcjonowania, które zostaną zdiagnozowane u konkretnego dziecka, przy braku odpowiednich form wsparcia (terapii, określonych oddziaływań pedagogicznych, a czasami medycznych), odpowiedniej diagnozy w dzieciństwie lub przy dużym nasileniu trudności rozwojowych mogą w konsekwencji prowadzić do zaburzeń w obszarze funkcjonowania społecznego. Wymienić tu należy takie zaburzenia jak:

• nadpobudliwość psychoruchowa (zespół hiperkinetyczny, ADHD),
• zaburzenia zachowania i emocji (w tym zaburzenia nerwicowe – fobia, mutyzm wybiórczy),
• specyficzne zaburzenia rozwojowe umiejętności szkolnych (dysleksja, w tym dysgrafia i dyskalkulia),
• zaburzenia integracji sensorycznej,
• zaburzenia ze spektrum autyzmu.

Jak wskazują dane z poradni psychologiczno-pedagogicznych, z roku na rok rośnie liczba dzieci, które otrzymują orzeczenie o zagrożeniu niedostosowaniem społecznym (Łoskot, 2018). Wynika to z coraz większej liczby diagnozowanych u dzieci i młodzieży trudności w określonych obszarach rozwojowych.

ADHD (za: Pospiszyl, Orwid, 1996)

Attention Deficit Hyperactivity Disorder – Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej z Deficytem Uwagi – spotyka się u 3-5% uczniów szkół podstawowych.

Cechy charakterystyczne:

• nadmierna aktywność ruchowa,
• impulsywność,
• trudności w koncentracji uwagi,
• niepokój,
• trudność we właściwym kierowaniu własną aktywnością.

W funkcjonowaniu szkolnym dzieci, a później nastolatków obserwuje się małą odporność na bodźce rozpraszające, częste gubienie przyborów szkolnych, przeszkadzanie, przerywanie innym, trudność w czekaniu na własną kolej, niemożność spokojnego siedzenia, wiercenie się, ryzykowne zachowania ruchowe. Trudności tych dzieci powodują wtórnie takie konsekwencje jak problemy w relacjach rówieśniczych, niską samoocenę, labilność emocjonalną, wybuchowość, a nawet zachowania antyspołeczne. Na podłożu problemów związanych z nadpobudliwością psychoruchową może się rozwinąć pełne spektrum niedostosowania społecznego.

Specyficzne zaburzenia rozwojowe umiejętności szkolnych (dysleksja, w tym dysgrafia i dyskalkulia)

Szeroko rozumiana dysleksja (obejmująca różnorodne trudności w zakresie umiejętności szkolnych – w obszarze czytania, pisania, liczenia) występuje pomimo prawidłowego poziomu intelektualnego dziecka i ma ogromne znaczenie dla jego funkcjonowania. Utrudnia realizowanie zadań w szkole, wpływa na obniżenie samooceny, poczucie niezrozumienia przez nauczycieli i rówieśników, którzy mogą np. bagatelizować problem lub przypisywać uczniowi lenistwo. Powoduje poczucie odmienności, nieradzenia sobie z wymaganiami, rodzi frustrację. Według badaczy już w 10. roku życia u dzieci z dysleksją poczucie niższości utrwala się, pojawiają się niska odporność na stres, lęk, poczucie odrzucenia czy wręcz wykluczenia z relacji, komunikacji z innymi (Kubala-Kulpińska, 2021). Wskazuje się na duże trudności dzieci, a szczególnie nastolatków z dysleksją w wypowiadaniu się na forum, a nawet w prowadzeniu dialogu z rówieśnikami, w budowaniu płynnej wypowiedzi. Wtórnie trudności wynikające z dysleksji rozwojowej mogą prowadzić do pojawienia się zaburzeń nerwicowych czy depresyjnych, a nawet zachowań agresywnych lub autoagresywnych i o charakterze niedostosowania społecznego.

Zaburzenia zachowania i emocji

W tej kategorii szczególną uwagę warto poświęcić zaburzeniom lękowym. Wyróżnić tu można m.in. fobię szkolną (czyli lęk przed chodzeniem do szkoły, często tak silny, że okresowo uniemożliwiający uczęszczanie do niej, połączony z licznymi objawami somatycznymi, jak bóle brzucha, głowy) czy zaburzenia lękowe uogólnione – ciągłe poddenerwowanie, napięcie mięśniowe, szybkie bicie serca, zawroty głowy, niepokój nieadekwatny do sytuacji, zamartwianie się o zdrowie bliskich i własne (Karmolińska-Jagodzik, 2022). Szczególnym przykładem zaburzeń lękowych u dzieci jest mutyzm wybiorczy – wtedy dziecko komunikuje się tylko z wybranymi, najbliższymi osobami (rodzina, przyjaciel), a wobec innych zachowuje niedające się przełamać milczenie.

Dzieci lękowe w dużym stopniu mają utrudnione funkcjonowaniem w szkole, ale także poza nią – w relacjach rówieśniczych. Są często nieśmiałe, niepewne siebie, mają niską samoocenę. Stają się zagubionymi i nieszczęśliwymi nastolatkami, zmęczonymi ciągłym poczuciem napięcia wewnętrznego i lęku. Mogą za wszelką cenę poszukiwać akceptacji w grupie rówieśniczej, nawet za cenę zachowań niedostosowanych. Mogą także poszukiwać ulgi od napięcia psychicznego w stosowaniu substancji psychoaktywnych, paleniu papierosów czy piciu alkoholu.

Zaburzenia integracji sensorycznej

Zaburzenia te stanowią szeroką grupę i obejmują bardzo zróżnicowane objawy. Do głównych typów objawów zalicza się podwyższoną reaktywność na bodźce – dziecko unika wtedy np. głośnych dźwięków, intensywnych zapachów, kontaktu wzrokowego, dotyku; ma obniżoną reaktywność na bodźce – dziecko lubi ostre zapachy, smaki, głośną muzykę, nie dostrzega przeszkód, lubi skakać, huśtać się często upada. Trzecia grupa to tzw. poszukiwacze sensoryczni – to dzieci rozproszone, w ciągłym ruchu, nieskupione, głośne (Wołoszyn, 2021). Poszczególne nadwrażliwości, czy obniżona wrażliwość na bodźce, mogą stać się przyczyną zachowań nieadaptacyjnych i utrudniać codzienne dostosowywanie się do norm i zasad (np. odmowa czesania włosów lub noszenia określonych ubrań).

Zaburzenia ze spektrum autyzmu

To szczególna, bardzo zróżnicowana grupa zaburzeń, w obrębie której funkcjonują osoby nie komunikujące się w ogóle werbalnie z otoczeniem, ale są też osoby o bardzo dobrze zamaskowanych, niewidocznych na pierwszy rzut oka trudnościach, które jednak w bardzo istotny sposób wpływają na ich relacje z innymi. Często są to osoby z zespołem Aspergera – o prawidłowej lub wysokiej inteligencji, ale ogromnych problemach z komunikacją i relacjami społecznymi. Zwłaszcza dziewczęta potrafią doskonale maskować swoje trudności, co nie zmienia faktu, że jest im bardzo ciężko (Atwood, 2019). Problemy z dostosowaniem się do określonych oczekiwań otoczenia, różnorodne nadwrażliwości, związane z zaburzeniami integracji sensorycznej, nieumiejętność nawiązywania relacji z innymi w adekwatny sposób przy jednoczesnej ogromnej potrzebie kontaktu rodzą frustrację i poczucie wykluczenia. Wśród głównych cech zespołu Aspergera wymienia się m.in. trudności w komunikacji niewerbalnej, jak spojrzenie, gesty, mimika, brak relacji rówieśniczych odpowiednich dla danego wieku rozwojowego, przywiązanie do schematów działania i rutyny, trudność z akceptowaniem zmian, brak wzajemności w kontaktach społecznych i emocjonalnych. Często osoby te sprawiają wrażenie „małych profesorów”, ich wypowiedzi są odbierane przez rówieśników jako „dziwaczne”. U osób z wysokofunkcjonującym autyzmem objawy związane z trudnościami w relacjach społecznych i komunikacji będą najczęściej bardziej widoczne. W zaburzeniach ze spektrum autyzmu często współwystępuje też ADHD. Często również występują trudności w obszarze identyfikacji płciowej czy dysforia płciowa. Badania wskazują także na wyższy procent osób o nieheteroseksualnej orientacji u osób ze spektrum autyzmu. Potęguje to poczucie nieadekwatności i niedostosowania do grupy społecznej. Osoby te szczególnie narażone są na negatywne wpływy grupy rówieśniczej, gdyż wrodzona naiwność czyni je podatnymi na manipulację. Mogą tu pojawić się tendencje do ulegania wpływom, trudności z dostosowaniem się do zasad, zachowania impulsywne, agresywne lub autoagresywne, skłonność do eksperymentowania z używkami.

A może to choroba afektywna dwubiegunowa albo zaburzenia osobowości?

Współcześnie obserwuje się tendencje w środowiskach medycznych i psychoterapeutycznych, aby u młodzieży stawiać diagnozy zarezerwowane wcześniej tylko dla osób dorosłych. Szczególnie w przypadku antyspołecznego zaburzenia osobowości objawy pojawiają się wyjątkowo wcześnie (Lenkiewicz i in, 2015, za: Struzikowska-Maryniewicz, 2022).

W przypadku bardzo nasilonych trudności w funkcjonowaniu czasami lekarze stawiają u nastolatków rozpoznanie choroby afektywnej dwubiegunowej lub zaburzeń osobowości chwiejnej emocjonalnie (typu Borderline). Oba te zaburzenia wymagają wnikliwej diagnozy różnicowej ze względu na podobieństwo symptomów takich jak: chwiejność emocjonalna, zmiany nastrojów – od depresyjnych do maniakalnych (bardzo nasilone w chorobie dwubiegunowej), tendencja do zachowań agresywnych i autoagresywnych, zachowań ryzykownych i łamiących normy społeczne, ryzykownych zachowań seksualnych. Ocenia się, że w ponad połowie przypadków choroba afektywna dwubiegunowa rozpoczyna się w okresie nastoletnim.

Trzeba być jednak bardzo ostrożnym w stawianiu takich diagnoz, muszą być one poparte długotrwałą i wnikliwą obserwacją, mogą też dynamicznie się zmieniać – wraz z rozwojem osoby mogą stawać się nieaktualne.

Wiele trudności rozwojowych, opisanych w artykule, predysponuje do trudności adaptacyjnych oraz z dostosowaniem społecznym. Należy podkreślić rolę i wagę wczesnej diagnozy i oddziaływań terapeutycznych, które mogą w ogromny sposób wpływać na jakość życia osób zmagających się z opisanymi tu problemami oraz zapobiegać rozwinięciu się pełnoobjawowego niedostosowania oraz społecznemu wykluczeniu. Pierwszymi towarzyszami na tej trudnej drodze są rodzice i opiekunowie, potem nauczyciele i terapeuci, lekarze, a także rówieśnicy. Czujność na problemy oraz akceptacja i mądre wspieranie mogą w znaczący sposób pomóc danej osobie w coraz lepszym funkcjonowaniu i przystosowaniu społecznym.

Literatura cytowana:

Atwood, T (2019), Zespół Aspergera – kompletny przewodnik, Grupa Wydawnicza Harmonia Uniwersalis.

Karolińska-Jagodzik,E (2022), Zaburzenia lękowe u dzieci – metody pracy w terapii systemowej, w: Psychologia w praktyce, nr 31 (styczeń 2022), Wyd. Media Forum.

Kubala- Kulpińska, A. (2021), Trudności emocjonalno-społeczne dziecka z dysleksją rozwojową, w: Głos Pedagogiczny, nr 123 (kwiecień 2021), Wyd. Media Forum.

Książkiewicz, A. (2021), Seksualność osób w spektrum autyzmu – wyzwania terapeutyczne, w: Doradca w pomocy społecznej, nr 77 (listopad 2021), Wyd. Media Forum.

Łoskot, M. (2018), Zagrożenie niedostosowaniem społecznym – paleta barw i odcieni, w: Monitor Dyrektora, Przedszkola, nr 96 (listopad 2018), Wyd. Media Forum

Miernik-Jaeschke, M., Namysłowska, I., Choroba afektywna dwubiegunowa u dzieci i młodzieży, artykuł ze strony Medycyna praktyczna dla pacjentów, mp.pl

Pospiszyl, Orwid (1996), Psychiatria dzieci i młodzieży, Wyd. Collegium Medicum UJ.

Struzikowska-Marynicz, U. (2022), Wytyczne do diagnozy zaburzeń osobowości u dzieci i młodzieży, w: Psychologia w praktyce, nr 31 (styczeń 2022), Wyd. Media Forum. Wołoszyn, J. (2021) Jak wykorzystywać elementy terapii integracji sensorycznej? – praktyczny przewodnik, w: Terapia Specjalna dzieci i dorosłych, nr 20 (sierpień 2021).