Zaburzenia odżywiania u nastolatków

Grażyna Frączek-Burgielska

Zaburzenia odżywiania są szeroką kategorią obejmującą różnorodną problematykę skoncentrowaną wokół jedzenia. Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) wiąże się z odmową przyjmowania pokarmu, zaburzonym obrazem własnego ciała oraz dążeniem do zachowania skrajnie szczupłej sylwetki. Bulimia (żarłoczność psychiczna) przejawia się w ambiwalentnym podejściu do jedzenia – osoba z jednej strony przyjmuje pokarm – często w sposób napadowy, niepohamowany – po czym kierowana poczuciem winy – dąży do oczyszczenia się i eliminacji jedzenia ze swego organizmu poprzez prowokowanie wymiotów, intensywne ćwiczenia fizyczne, przyjmowanie preparatów przeczyszczających. Jedzenie napadowe (tzw. BED – Binge Eating Disorder) – czyli odreagowywanie silnych emocji poprzez napady niepohamowanego jedzenia. W ostatnich latach coraz częściej obserwowana jest ortoreksja – nadmierna koncentracja na zdrowym odżywianiu, ciągłe myślenie i planowanie posiłków według ściśle określonych zasad dietetycznych itd. Wśród nastolatków zaburzenia odżywiania są jedną z istotnych przyczyn sięgania po specjalistyczną pomoc. Cierpi na nie ok. 70 milionów osób na całym świecie. Najczęściej rozpoznawanymi zaburzeniami wśród nastolatków są anoreksja (występuje u 0,5-1% populacji nastolatków) i bulimia (występuje u 2% populacji nastolatków) (Józefik, 1999, za: Przybylska, 2020). Z roku na rok rośnie liczba nastolatków hospitalizowanych z powodu zaburzeń odżywiania (ZO) – w tym również chłopców. Przebieg zaburzeń odżywiania u chłopców jest zazwyczaj cięższy niż u dziewcząt i wiąże się zwykle z trudnościami w obszarze identyfikacji psychoseksualnej z rolą męską. (Orwid, Pietruszewski, 1996).

Diagnoza

Ogromne znaczenie dla procesu leczenia i korzystnego rokowania ma szybka i adekwatna diagnoza. Zaburzenia odżywiania mogą być maskowane przez inne objawy i mylone m.in. z depresją (głodzenie się jest wówczas interpretowane jako forma autoagresji lub brak apetytu) czy buntem młodzieńczym (walka o autonomię, jedzenie charakterystyczne dla danej grupy młodzieżowej) (Przybylska, 2020). Problemy z odżywianiem są charakterystyczne dla adolescencji, podobnie jak samookaleczenia czy eksperymentowanie z alkoholem papierosami czy substancjami psychoaktywnymi. Mogą być również ukrytą formą wołania o pomoc, zwrócenia uwagi na przeżywane przez nastolatka problemy (Przybylska, 2020). Gdy objawy związane z jedzeniem stają się nasilone i zaburzają w znaczny sposób funkcjonowanie osoby, diagnozuje się wówczas zaburzenia odżywiania. Jednocześnie Fairburn (2013, za: Lange-Rachwał, 2021) wskazuje, że na przykład anoreksji mogą towarzyszyć następujące rozpoznania: natręctwa, zaburzenia lękowe, depresja kliniczna, zaburzenia osobowości, a u młodzieży osobowość nieprawidłowo kształtująca się. Szczególnie ważne jest wczesne wdrożenie leczenia i psychoterapii, gdyż zaburzenia te mogą prowadzić do wyniszczenia organizmu oraz psychiki i niestety zdarza się, że kończą się śmiercią. Najczęstszą przyczyną śmierci są zaburzenia układu sercowo-naczyniowego, trawiennego oraz samobójstwa (Przybylska, 2020). Przypadki te stanowią ok. 6% wszystkich zachorowań. Wśród osób chorujących na zaburzenia odżywiania dominują dziewczęta, zdarza się też, że chorują chłopcy (ok. 5-10%przypadków) (Freyberger, Schneider, 2005, Przybylska, 2020).

Kryteria diagnostyczne niezbędne do rozpoznania anoreksji obejmują zmniejszenie kaloryczności posiłków, prowadzące w konsekwencji do znaczącego spadku wagi ciała, zaburzenia w doświadczaniu wagi i kształtu ciała w połączeniu z ogromnym wpływem obrazu ciała na samoocenę osoby oraz intensywną obawę przed przytyciem. Wyróżnia się także typ restrykcyjny anoreksji, w którym zaniżoną wagę osoba utrzymuje poprzez głodzenie się oraz stosowanie ćwiczeń fizycznych czy środków spalających tłuszcz czy przeczyszczających. W typie bulimicznym poza głodzeniem się występują epizody przejadania się, które z kolei są regulowane poprzez prowokowanie wymiotów czy stosowanie środków moczopędnych i przeczyszczających. W przypadku ortoreksji osoba nie ma obsesji na punkcie wagi ciała oraz zaburzenie to nie ilość spożywanych produktów, ale ich jakość – i na niej nadmiernie skoncentrowana jest dana osoba. W przypadku anoreksji BMI jest równe lub spada poniżej 17 w przypadku łagodnej postaci, a w ciężkich może spaść poniżej 15, a nawet do 12-13 (wtedy konieczna jest hospitalizacja) (Lange-Rachwał, 2021). W przypadku bulimii, która zazwyczaj występuje trochę później niż anoreksja (powyżej 15 r. ż.), początkowo restrykcyjne podejście do jedzenia zaczyna przeplatać się z napadami objadania się; w celu obniżenia wagi i zredukowania poczucia winy po epizodzie przejedzenia się, osoba prowokuje wymioty czy stosuje środki przeczyszczające – i tak powstaje wzajemnie napędzający się mechanizm. Bulimia, tak jak anoreksja może prowadzić do zaburzeń somatycznych, niektórych bardzo poważnych, jak zaburzenia elektrolitowe, problemy kardiologiczne i endokrynologiczne, zaparcia, biegunki czy zapalenie trzustki (Przybylska, 2020).

Wśród zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży wymienia się także zaburzenia odżywiania polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (Avoid Restrictive Food Intake Disorder – AFRID). Symptomy, rozwijające się w pierwszych dziesięciu latach życia, mogą obejmować zaburzenia nastroju, niedożywienie, zaburzenia rozwoju, które w wieku dojrzewania może prowadzić m.in. do osłabienia funkcji poznawczych. Wyróżnia się także zespół przeżuwania –regurgitacji (Rumination and Regurgitation Disorder), polegający na ponownym przeżuwaniu wcześniej połkniętego pokarmu i ostateczne wypluwanie go lub ponowne połykanie. Może pojawić się tutaj niedożywienie związane z ograniczoną ilością przyjmowanych pokarmów. (Przybylska, 2020).

Geneza zaburzeń odżywiania jest złożona i inaczej interpretowana w ujęciu poznawczo-behawioralnym, a inaczej psychodynamicznym czy psychoanalitycznym. W pierwszym ujęciu akcentuje się zaburzenia poznawcze, błędne interpretacje, zaburzony obraz własnego ciała. W teoriach psychoanalitycznych i psychodynamicznych akcentuje się kwestie relacyjne (w szczególności relacji z matką), potrzebą odzyskania kontroli nad życiem (Bruch, 1974, za: Lawrence, 2015), odseparowania się i zyskania autonomii czy uzyskania kontroli nad własnym umysłem – własnymi myślami, które są dla osoby chorującej na anoreksję odrażające, gdyż dotyczą seksualności w kontekście własnego Ja, ale także relacji rodziców. Inne kategorie nieakceptowanych myśli dotyczą rozwoju, dorastania, tworzenia (Lawrence, 2015). Nastolatki chorujące na anoreksję zatrzymują się jakoby na etapie dzieciństwa, nieświadomie odmawiając wejścia w rolę dorosłej kobiety. Kaniecka (2022) pisze o ciele wiecznej córki. Szczupłe ciało to ciało dziewczynki, która nie musi dokonywać życiowych wyborów, może pozostać w dziecięcej roli. Wśród czynników predysponujących do wystąpienia zaburzeń odżywiania wskazuje się także czynniki osobowościowe (perfekcjonizm, zaniżona samoocena, trudności w relacjach społecznych), kulturowo-społeczne (jak kult szczupłej sylwetki czy zdrowego odżywiania) oraz rodzinne (tendencja do zacierania granic wewnętrznych, „zlania się” poszczególnych członków …, nadopiekuńczość, unikanie konfliktów, sztywność przy anoreksji czy chaos, brak zasad i norm, zaburzenia komunikacji czy jawne konflikty przy bulimii (Orwid, Pietruszewski, 1996; Lange –Rachwał, 2021).

Susan Orbach (za: Kaniecka, 2022) wyróżnia dwa rodzaje głodu – głód żołądka oraz głód ust. Głód fizyczny zazwyczaj łatwo zaspokoić; głód symboliczny, emocjonalny – zdecydowanie trudniej.

Emocjonalne trudności, brak zaspokojenia potrzeb bliskości przy zachowaniu własnych granic i autonomii, trudne relacje rodzinne czy rówieśnicze, włączenie w konflikt rodziców przy odpowiednich wewnętrznych predyspozycjach – mogą wywołać u dojrzewających nastolatków różnorodne zaburzenia jedzenia. Czasami objawy będą jedyną szansą walki o autonomię (Kaniecka, 2021) czy też jedynym dostępnym narzędziem regulowania stanów emocjonalnych.

Leczenie

Leczenie zaburzeń odżywiania (inaczej zaburzeń jedzenia) obejmuje szereg oddziaływań stosowanych w zależności od specyfiki zaburzeń, koncepcji terapeutycznych oraz ich dostępności. W wielu przypadkach wskazane jest łączenie psychoterapii indywidualnej z farmakoterapią, w ciężkim przebiegu (zwłaszcza przy anoreksji i bulimii) konieczna bywa hospitalizacja na oddziale psychiatrycznym lub pediatrycznym. W szpitalach często oprócz terapii indywidualnej lub grupowej stosuje się trening behawioralny – ściśle określane są nagrody i konsekwencje za osiąganie pożądanej wagi lub jej spadek. W leczeniu zaburzeń jedzenia stosuje się różne koncepcje psychoterapeutyczne, m.in. psychodynamiczną, poznawczo-behawioralną i systemową terapię rodzin (Orwid, Pietruszewski, 1996).

Droga do wyleczenie bywa bardzo trudna i skomplikowana, wymaga mądrego towarzyszenia, zarówno przez rodzinę, jak i psychoterapeutę i lekarza, oswajania z emocjami, dojrzewaniem i dorosłością.

Literatura cytowana:

Kaniecka Katarzyna (2022), Bunt ciała, w: Psychologia nastolatka, Newsweek Extra, 12/2022.

Lange-Rachwał Magdalena (2021), Jadłowstręt psychiczny współwystępujący z depresją – schemat diagnozy z uwzględnieniem wzorcowego wywiadu diagnostycznego, w: Teczka Pracy Psychologa i Psychoterapeuty, aktualizacja z sierpnia 2021, Wydawnictwo Media Forum.

Lawrence, Marilyn (2015), Anorektyczny umysł, Wydawnictwo Imago.

Orwid Maria, Pietruszewski Kazimierz (1996), Psychiatria dzieci i młodzieży, Dom Wydawnictw Naukowych, Kraków.

Przybylska Agata (2020), Zaburzenia odżywiania wśród dzieci i młodzieży, w: Psychologia w praktyce, wrzesień 2020, Wydawnictwo Media Forum.