Zrozumieć agresję żeby jej zapobiegać
Agresja w dzisiejszym świecie jest zjawiskiem powszechnym, można się z nią spotkać na ulicy, w domu, w szkole, w środkach transportu, na spacerze, w pracy, w mediach. Jest to zjawisko coraz intensywniej roztaczające swoje kręgi zarówno wśród dzieci i młodzieży jak i wśród dorosłych. Jesteśmy świadkami brutalnych scen, słyszymy steki wulgarnych wyzwisk, przekleństw i zastanawiamy się, co spowodowało, że jest tylu agresorów, szczególnie młodych, pod wpływem kogo i czego stali się oni źli. Wszyscy, którzy zajmują się dziećmi i młodzieżą pytają, jak powstrzymać agresję i przemoc. Poszukują metod jak złagodzić brutalne zachowania u tych, u których agresja jest już głęboko zakorzeniona. Poszukują sposobów, by uchronić najmłodszych przed tą groźną patologią.
Definicja zjawiska i rodzaje
Agresja to świadome i celowe zachowanie zwrócone przeciw innym osobom, także przeciw sobie i przedmiotom. Jest to umyślne działanie zmierzające do wyrządzenia szeroko rozumianej szkody fizycznej lub psychicznej. Agresja jest często, lecz nie zawsze sposobem wyrażania złości. W szczególnych warunkach agresja może przeradzać się w przemoc.
Przemoc to wykorzystanie swojej przewagi nad drugim człowiekiem (fizycznej, emocjonalnej, społecznej, duchowej). Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy osoba słabsza (ofiara) poddawana jest przez dłuższy czas negatywnym działaniom osoby lub grupy osób silniejszych.
Kilka istotnych różnic między agresją a przemocą
– przemoc jest długotrwała,
– występuje różnego typu przewaga sprawcy nad ofiarą (sprawca to np. ktoś starszy, silniejszy, mający większe możliwości)
– dochodzi w niej do wyodrębnienia się wyraźnych ról: sprawcy, ofiary i świadka przemocy: zazwyczaj pozostają one na stałe w swoich rolach,
– w jej przebiegu następują fazy zaostrzenia i fazy względnego spokoju, w których możemy mieć wrażenie, że problem uległ rozwiązaniu
– przemoc powoduje poważne psychologiczne konsekwencje
– przemoc sama się nie kończy.
Rodzaje agresji
Ze względu na sposób wyrażania agresję dzielimy na:
– Słowną – występuje wtedy, gdy w stosunku do innych używane są przez napastnika przezwiska, wyzwiska, przekleństwa, groźby, pokazywane są obraźliwe jednoznaczne gesty, oskarżanie, plotki, przedrzeźnianie, robienie min i wreszcie krzyk.
– Fizyczną – to przede wszystkim u małych dzieci tupanie, padanie na podłogę, bicie pięściami, bicie kolegi lub koleżanki, a u starszych agresorów napaści, wymuszenia, razy zadawane rękami, pałkami, zranienia nożem, przypalanie papierosem oraz kradzieże.
Ze względu na cel dzielimy ją na:
* Zamierzoną instrumentalną – wyrządzona komuś krzywda stanowi środek do osiągnięcia celu i jest pośrednim kosztem jego uzyskania (rozgłaszanie plotek, aby wkraść się w czyjeś łaski, obśmiewanie lub bicie słabszego kolegi, aby dowartościować się, poczuć siłę, zyskać uznanie)
* Zamierzoną celową – podjęcie czynności, których celem wyrządzenie krzywdy osobie lub zniszczenie rzeczy będącej przedmiotem agresji (porysowanie ławek, ścian, pobicie, ośmieszenie).
W psychologii wyróżnia się
– Agresję interpersonalną, skierowaną do drugiego człowieka i to są przede wszystkim przekleństwa, wyzwiska, groźby i inne, o których była mowa wyżej oraz napaści, kradzieże, rozboje, okaleczenia drugiego człowieka i zabójstwa.
– Agresję z przemieszczeniem, skierowaną na obiekty zastępcze. Tu agresorzy niszczą przystanki autobusowe, budki telefoniczne, wybijają okna wystawowe , niszczą ławki w parku itd. Te czyny traktowane są przez społeczeństwo jako czyny chuligańskie i są po prostu wandalizmem.
– Autoagresję czyli agresję skierowaną ku sobie, przede wszystkim z poczucia bezsilności, bezradności młodego człowieka, z niedostrzegania sensu życia, odrzucenia wszelkich wartości. Dla takich młodych agresywnych samookaleczenie się, podejmowanie prób samobójczych lub dokonywanie samobójstw to wyraz protestu, wołanie o pomoc, o miłość.
Różne rodzaje agresji oraz rozmaite formy przemocy występują w różnych okresach życia człowieka. Bywają agresywne malutkie dzieci, dzieci w wieku szkolnym, dorastająca młodzież i dorośli i ma to swoje źródła oraz można określić czynniki, które wpłynęły na ukształtowanie się ich agresywnych osobowości.
Agresja przemoc fizyczna bezpośrednia
– bicie;
– popychanie;
– szturchanie;
– ciągnięcie za włosy;
– szczypanie, gryzienie;
– wymuszanie pieniędzy;
– zamykanie w pomieszczeniach;
– niszczenie przedmiotów;
– kopanie;
– plucie.
Agresja przemoc słowna bezpośrednia
– przezywanie;
– wyśmiewanie;
– grożenie;
– ośmieszanie;
– plotkowanie;
– namawianie się;
– szantażowanie;
– obrażanie;
– kompromitowanie.
Agresja przemoc bez użycia słów i kontaktu fizycznego
– wrogie gesty;
– miny;
– izolowanie;
– odrzucanie;
– wyobcowanie;
– ostracyzm;
– manipulowanie związkami przyjaźni.
Teorie agresji wyjaśniają mechanizmy powstawania agresji u człowieka. W jednych koncepcjach jest mowa o wrodzonych popędach, w innych o istotnym znaczeniu frustracji, a w najnowszych, akcentuje się czynniki środowiskowe, kulturowe.
Przyczyny agresji
– wewnętrzne: zaburzenia neurologiczne, zaburzenia równowagi chemicznej organizmu, temperament (dzieci żywe i ruchliwe łatwiej wytwarzają i utrwalają agresywne wzory reakcji), osobowość (kiedy mówimy o nastolatkach osobowość jest w fazie intensywnego kształtowania się i to, czego doświadczają w tym okresie jest niezwykle istotne)
– zewnętrzne (działające w domu, szkole, grupie rówieśniczej oraz płynące z mediów):
deprywacja potrzeb (deprywacja podstawowych potrzeb jak przynależności, bezpieczeństwa, szacunku, akceptacji, powoduje to poczucie mniejszej wartości, niższości); typ relacji (który nie zachęca do współpracy, nie rozwija wrażliwości na potrzeby i uczucia innych); sposób rozwiązywania konfliktów (spostrzeganie sytuacji konfliktowej jako walki, gdzie jeden przegrywa, a drugi wygrywa); sytuacja ekonomiczna; grupa rówieśnicza o charakterze agresywnym (grupa taka jako miejsce schronienia przed prześladowaniem ze strony innych lub jako miejsce podniesienia swojego znaczenia – poczucie, że są uważani za odważnych i silnych); media (banalizacja zła, zmniejszenie wrażliwości na cierpienie innych, obniżenie lęku związanego z oglądaniem przemocy obniża lęk wobec jej użycia, inspiracja).
Spośród wszystkich mediów na kształtowanie się agresywnych postaw u młodych odbiorców mają wpływ: film, programy telewizyjne i gry komputerowe. Z wielu filmów, audycji telewizyjnych i gier komputerowych młody człowiek zdobywa przekonanie, że widz może być zdobywcą albo ofiarą. Utwierdza się on w przekonaniu, że agresja jest jedynie skutecznym sposobem radzenia sobie z trudnościami, że z pomocą agresji można realizować swoje cele. Przemoc ukazywana w gazetach, książkach, komiksach, grach komputerowych, filmach wywołuje zróżnicowane efekty.
Efekt sprawcy – bezpośrednie naśladowanie medialnych wzorów przemocy.
Efekt ofiary – wzrost poziomu lęku, podejrzliwości i nadmiernej ostrożności w zapewnianiu własnego bezpieczeństwa.
Efekt świadka – wzrost znieczulenia na cierpienie innych i obniżenie empatii.
Czynniki sprzyjające zrachowaniom agresywnym
– stosowanie metod wychowawczych opartych na sile jak kary cielesne połączone ze złością i agresywnością,
– szafowanie ironią, cynizmem
– przyzwalanie na agresywne zachowania dziecka wobec rodzeństwa i rówieśników, brak jasnych norm dotyczących zachowania, brak odczuwalnych konsekwencji za naruszanie zasad;
– negatywne nastawienie emocjonalne do dziecka nacechowane brakiem ciepła i bliskich więzi.
Czy istnieje skuteczna metoda eliminowania wybuchów gniewu i agresji u dzieci i młodzieży? Jak radzić sobie z agresją? Jak zapobiegać agresji?
Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji jest nie wzmacnianie jej, choćby tylko uwagą, natomiast wyraźne pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. Tradycyjną metodą było stosowanie różnego rodzaju kar. Ich funkcja polega na wytworzeniu lęku przed karą mającego przeciwdziałać ponownemu wystąpieniu agresji. Stosując kary należy pamiętać o tym, że Kara fizyczna – stanowi wzór agresywnego zachowania ze strony karzącego mimo jego słusznych intencji. Podobnie odebrane mogą być szybko podejmowane decyzje o pozbawieniu przyjemności, co powoduje blokadę potrzeby i niesie za sobą następny ładunek agresji. Kara odwołująca się do uczuć karanego poprzez uświadomienie mu, ze wyrządził przykrość jest momentem pozytywnym i służy do budowy kontroli wewnętrznej. System nakazowo-zakazowy powinien zatem być z czasem normą wewnętrzną dziecka. W przeciwnym razie pozostanie jedynie bezpośrednią dolegliwością fizyczną która nie spełni zamierzonego celu. Zdaniem Z. Skornego kara nie może być uznana za podstawowy środek przeciwdziałający powstawaniu agresywnego zachowania się, gdyż warunkiem skutecznego zapobiegania agresji jest uwzględnienie mechanizmów jej powstania. Chcąc zapobiec agresji frustracyjnej, musimy przede wszystkim ustalić i usunąć źródło frustracji. Ważnym czynnikiem przeciwdziałającym powstawaniu agresji frustracyjnej w relacjach społecznych jest stworzenie środowiska dającego dziecku poczucie bezpieczeństwa. W redukowaniu agresji pomocne są też rożne techniki, podnoszące tolerancję na frustrację cenny jest trening asertywności, podczas którego uczymy się wyrażania swoich emocji, także negatywnych, bez szkodzenia osobie, ku której są wyrażone. W zapobieganiu agresji naśladowczej najistotniejszym czynnikiem jest zabezpieczenie dzieci przed wpływem modeli agresywnego zachowania się. Dlatego też dzieciom agresywnym należy ograniczyć dostęp do telewizji, filmów video a jednocześnie zmobilizować rodziców do kontrolowania, co dzieci oglądają i do doboru programów dla dzieci (np. nie oglądanie reklam, filmów dla dorosłych, a oglądanie programów przyrodniczych i edukacyjnych), oglądania programów razem z dziećmi i do dyskusji na temat sensu zawierających wzorce zachowań niepożądanych społecznie lub silną perswazją. Jeśli modele agresji występują w otoczeniu najbliższym dziecku należy je również izolować od zachowujących się agresywnie kolegów, znajomych, sąsiadów. Zdaniem Z. Skomego nawet w przypadkach niekorzystnego wpływu rodziny gdzie stale zachodzą w niej różne kłótnie i bójki, zaś domownicy jawnie przejawiają wrogie postawy, zarówno wobec siebie jak też otoczenia społecznego, może wystąpić potrzeba izolowania go od niekorzystnych wpływów rodziny. Można to osiągnąć przez dłuższy pobyt w świetlicy szkolnej, korzystanie z półinternatu czy nawiązanie kontaktów z dziećmi nie przejawiającymi skłonności agresywnych. Agresja naśladowcza to swoista forma nawyku. Silnie utrwalone nawyki stają się „drugą naturą, sąd też bardzo trudno je zmienić. Środkiem zapobiegającym agresji instrumentalnej może być wykazanie jej nieskuteczności, agresja powinna zawsze pozostać bez sukcesu i powinna prowadzić do przykrości, niepowodzeń, strat. W tym przypadku dziecko musi się przekonać, że napadami złości i gniewu nic nie uzyska. Zapobieganiu agresji instrumentalnej sprzyja też, zdaniem Z. Skornego, wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanie z nimi hierarchii wartości. W tym celu postawie cwaniactwa, kultu siły i przepychania się przez życie należy przeciwstawiać postawę koleżeństwa, życzliwości, zgodnej współpracy, pomocy słabszym. Wymaga to zarówno ukazania pozytywnych modeli społecznego zachowania się, jak też oddziaływania za pomocą słownego przekonywania zmierzającego do ukształtowania pożądanych postaw i ocen moralnych.
Wg dr Ireneusza Siudema Agresja to cecha osobowości każdego człowieka niezbędna do prawidłowego funkcjonowania społecznego. Dzięki odpowiedniemu poziomowi agresji możemy tworzyć relacje z innymi ludźmi, ustalać swoje granice, pokazywać co komu wolno, a czego nie wolno wobec nas.
Bibliografia:
1. Elliott J., Place M.: Dzieci i młodzież w kłopocie. Poradnik nie tylko dla psychologów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2000.
2. red. Radczyc J.: Profilaktyka. Wokół agresji w szkole. Zeszyt przedmiotowo – metodyczny Grono, nr 1 (15), 2003.
3. Rylke H.: Pokolenie zmian. Czego boją się dorośli? Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999.
4. Kołodziejczyk A, Czernierowska E. Spójrz inaczej na agresje Warszawa 2001r.
5. Skorny Z. Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się Warszawa 1999